ScannedImage 2

empirycznie. Istniały bowiem, i istnieją, zróżnicowane społeczeństwa, które nie mają religijnych organizacji w takim znaczeniu, w jakim użylibyśmy słowa „Kościół”. Również zawarta przez Yingera w tym samym miejscu sugestia, jakoby w takich religiach stopień profesjonalizacji był niewielki, nie jest słuszna. Jako przykład niech posłużą antyczne religie Grecji i Rzymu, a więc wysoko zróżnicowanych społeczeństw, w których przecież z jednej strony występowały specjalistyczne role kapłańskie i ich organizacja, ale z drugiej strony w ogóle nie wykształciła się społeczna forma, którą można by nazwać Kościołem. Różnica między diffused vs. organized religion nie leży więc w niedostatecznej profesjonalizacji religii, lecz w czynniku, który najtrafniej określić można jako kryterium przynależności. Pytanie zatem brzmi: czy w konkretnym przypadku można mówić o przynależności do ściśle określonego systemu religijnego? Jest oczywiste, że we współczesnym zachodnim społeczeństwie taka przynależność istnieje, w odniesieniu do klasycznej Grecji należałoby jednak na to pytanie odpowiedzieć negatywnie.

Kryterium przynależności nie należy mylić z rozróżnieniem między grupami naturalnymi a grupami specyficznie religijnymi jako nosicielami religii, wprowadzonym przez Joachima Wacha w jego socjologii religii¹. Również Wach uważa, że tożsamość grupy religijnej i społecznej przeważa w mniej złożonych kulturach oraz że wzrastająca dyferencjacja w społeczeństwie, a zwłaszcza pogłębienie przeżycia religijnego u jednostek i grup, prowadzić ma do rozpadu owej jedności². Ten, w efekcie ewolucjonistyczny, schemat daje się zakwestionować za pomocą wielu konkretnych przykładów, abstrahując od tego, że taka kategoria jak „pogłębienie przeżycia religijnego” całkowicie umyka naukowemu ujęciu.

Fakt, że twory społeczne (rodziny, wspólnoty lokalne, państwa itd.) zostają zintegrowane dzięki religii, jak pokazano w rozdziale III, nie powinien skłaniać do przyjęcia tezy, jakoby nie obowiązywało to w społeczeństwach, w których religia zorganizowana jest w specyficzne formy społeczne. Tak samo niesłuszne jest twierdzenie, iż w społeczeństwach, w których nie istnieją żadne specyficznie religijne grupy i przynależności, religia jest przez to samo niezorganizowana. Jeśli funkcją religii jest integrowanie społeczeństwa i grup, to funkcja ta może być spełniana przez najrozmaitsze formy religii.

Bez wątpienia jest prawdą, że grupy religijne, dające się dokładnie przyporządkować określonemu systemowi wierzeniowemu, które niżej nazywać będziemy „organizacjami religijnymi”, powstały dopiero w późnym okresie historii, i że ich powstanie i istnienie oznacza socjokulturową dyferencjację, choć one same nie są jej rezultatem. W trzecim paragrafie tego rozdziału rozważane będą na kilku przykładach historyczne uwarunkowania powstania religijnych organizacji. W najczęstszych wypadkach religia istnieje w postaci rozproszonej, co oznacza, że nie jest skojarzona z żadnym specyficznym ciałem społecznym, lecz stanowi część kultury grupy. Ale i przypadkach, w których istnieje takie ciało społeczne, uwzględniać trzeba, że często jest to jedynie struktura biurokratyczna, nieistotna dla socjoreligijnego życia jednostki. O ile nie chodzi tu o społeczeństwo wysoce pluralistyczne i podzielone religijnie, w którym różnice pomiędzy organizacjami religijnymi są łatwo rozpoznawalne — historycznie przypadek szczególny i najczęściej krótkotrwały — to przynależność religijna nie jest kwestią decyzji, lecz skutkiem urodzenia i związanego z tym przypisania roli.

Ryty religijne są również w przypadku organizacji religijnych często powiązane z datami cyklu życiowego, i nawet typowo religijne kalendarze świąt (na przykład święta chrześcijańskiego roku kościelnego) wykazują na dłuższą metę bardzo ścisłe powiązanie z życiem ludu, co stwarza stan bardzo zbliżony do diffused religion. Organizacje religijne w ich czystej formie odnaleźć można przede wszystkim w dewiacyjnych małych grupach, które świadomie odżegnują się od syntezy religii i społeczeństwa.

Wprowadzony właśnie termin „organizacja religijna” niesie ze sobą niebezpieczeństwo jego niezrozumienia. Wprawdzie zadomowił się on już w, przede wszystkim amerykańskiej, socjologii religii, ale przez przeciwstawienie go diffused religion mogłoby powstać wrażenie, jakoby poza organizacjami religijnymi nie istniała żadna zorganizowana religia.

Pod pojęciem „organizacji” należy rozumieć tu „...społeczne całości (...), założone dla osiągnięcia specyficznych celów”³. Etzioni, którego definicję tutaj

151

1

   J. Wach, Socjologia religii, op. cit., ss. 83-85. Rozróżnienie proponowane przez Menschinga wywodzi się ostatecznie z koncepcji Wacha.

2

   Ibidem, s. 128.

3

A. Etzioni, Soziologie der Organisationen, 1971, s. 12; Podobnie również: R. Mayntz, Soziologie der Organisation, 1963, ss. 36 i nast.