89409 IMG760 (2)

Estetyczna funkcja, norma i wartoJć... 95

autentycznej nieskażonej kultury folkloru (jak na przykład u nas środowisko ludowe Rusi Podkarpackiej) poszczególne rodzaje norm — według obserwacji nowoczesnych badań etnograficznych kierujących się tezami Levi--Briihla, Durkheima i in. (porównaj na przykład prace rosyjskiego etnografa P. Bogatyriewa, właśnie na materiale Rusi Podkarpackiej) - są bardzo mocno złączone w spójną strukturę. Połączenie to powoduje, że norma estetyczna w środowiskach folkloru jest o wiele mniej zmienna niż w innych środowiskach i utrzymuje się bez zasadniczych zmian często przez całe stulecia. Niektórzy etnografowie (szkoła Naumanna) wyprowadzali stąd nawet przesadny wniosek, że „lud nie produkuje^ a -tylko reprodukuje^ W twierdzeniu tym słuszne jest - gdy chodzi o normę estetyczną — spostrzeżenie, że środowisko folkloru samo nie tworzy sweL normy, ale przejmuje ją z dziedziny estetycznej — a zwłaszcza sztuki - klasy panującej. Nie można jednak z tego powodu odmawiać produkcji ludowej charakteru twórczego. Nowoczesna etnografia pokazała, że różnica między folklorem żywym a przemysłową produkcją ludowych przedmiotów (przemysłem sztuki ludowej) polega właśnie na tym, iż produkcja przemysłowa jest standaryzowana, podczas gdy prawdziwa twórczość ludowa (na przykład kraszanki, wyszywanki) jest nieskończenie rozmaita i zróżnicowana. Owa rozmaitość ma jednak charakter jedynie wariantów normy, a nie jej rozwojowego przekraczania. Nieruchli-wość normy estetycznej folkloru jest spowodowana — jak to już powiedziano — jej osadzeniem w całościowym systemie norm: w środowisku folkloru normy są tak silnie ■ wzajemnie powiązane, że jedna przeszkadza w ruchu drugiej.¹” Tym ostro się rÓżni owo środowisko od innych środowisk, a zwłaszcza od tego, które tworzy kulturalne normy i wartości. Jest rzeczą jasną, że różnica ta ma istotne znaczenie dla socjologicznej charakterystyki obu tych formacji społecznych i że pytanie o wzajemny związek różnych rodzajów norm jest doniosłe także dla socjologii normy estetycznej.

Postawiliśmy wyżej jeszcze drugie pytanie, istotne dla socjologicznej oceny stosunku między normą estetyczną a innymi normami. A więc: czy w danym kontekście społecznym norma estetyczna zmierza do uzyskania przewagi nad pozostałymi normami, czy też przeciwnie — przejawia skłonność do podporządkowania się ich systemowi. W związku z tym porównajmy znów dwa środowiska: kulturalnie przodujące (o którym mówiliśmy wyżej) z pozafolklorystycznym środowiskiem ludowym -miejskiego.plebsu^Jktóre wykrystalizowały się u nas wraz z rozwojem miast, zwłaszcza wielkich, w pierwszej połowie ubiegłego stulecia. Pod względem wzajemnego związku różnych rodzajów norm środowiska te zasadniczo nie różnią się od siebie: w obu związek norm jest o wiele luźniejszy niż w folklorze. Istnieje za to między nimi różnica w hierarchicznym usytuowaniu normy estetycznej. W środowisku kulturalnie wiodącym — przynajmniej współczesnym, takim jakie znamy z własnego doświadczenia - norma estetyczna-nabywa bardzo* łatwo przewagi nad pozostałymi; wystarczy wspomnieć kolejne fale programu sztuki dla sztuki, które — poczynając od ubiegłego wieku - natarczywie powracały z najróżniejszymi prądami artystycznymi (na przykład we francuskim realizmie u Flauberta, a niedługo potem znów u symboli-stów), i równoczesne fale panestetyzmu poza sztuką. Chodzi jednak o samo zmierzanie ku przewadze funkcji ęstetycznej, a nie o jej przewagę rzeczywistą i trwałą. Periodycznie podnosi się też sprzeciw wobec tego dążenia, sprzeciw, którego intensywność świadczy wszak o sile tendencji, przeciw której wzbiera. Natomiast w warstwie plebejskiej z reguły mają przewagę nad funkcją i normą estetyczną funkcje i normy inne, i to także w takich wytworach, które można uważać za sztukę: naczelną normą „sztuki najskromniejszei” (termin Józefa Capka) nie jest norma estetyczna. O jej plastycznej kom-