28168 P1060550

Estetyczno funkcja, norma i wartość... 117

stawia sugestywnie Valery w cytowanym dialogu, we fragmencie, w którym Faidros opisuje wrażenie wywierane przez dzieło architektury: „Nikt nie zauważał, stojąc przed materią, delikatnie pozbawioną ciężaru i pozornie tak prostą, że jego spostrzeganie jest kierowane ku jakiemuś drgnieniu szczęścia przez niemal niewidoczne krzywe, nieznaczne a wszechmocne zaokrąglenia i te głębokie kombinacje regularności i nieregularności, które artysta równocześnie stworzył i ukrył, dając im taką nieodparcość, że stały się niemożliwe do zdefiniowania. Prowadziły ruchliwego widza, podporządkowującego się ich niewidzialnej obecności, od wizji do wizji, od głębokiego milczenia do szeptu rozkoszy, w miarę jak przybliżał się, oddalał, znowu zbliżał i błądził w zasięgu dzieła, będąc w swych ruchach tylko przez nie kierowany - igraszka własnego podziwu. Chcę, mówił ten człowiek z Megary (to jest — budowniczy Eupalinos), aby moje dzieło wzruszało ludzi tak, jak ich wzrusza przedmiot miłości.” Sztuki nietematyczne uświadomiły nam więc, że specyficzne odniesienie przedmiotowe, łączące dzieło sztuki z rzeczywistością, może być zawarte nie tylko w treści, ale także we wszystkich pozostałych elementach. Odbiegniemy znów ku sztukom tematycznym, aby przekonać się, czy także ich „elementy formalne” mogą się stać, czy też są zawsze, czynnikami znaczeniowymi i wykładnikami owego odniesienia Zwróćmy uwagę na malarstwo, ponieważ o. literaturze wiadomo już dziś - dzięki języ-koanawstww funkcjonalnemu - na pewno, żc wszystkie jej elementy są - jako składniki systemu językowego -nosicielami energii znaczeniowej, zaczynając od składu głoskowego, a kończąc na budowie składniowej. W malarstwie sytuacja jest inna, na pierwszy rzut oka może się wydawać, że materiał, którym posługuje się ta sztuka, * ^w*<^c ' płaszczyzna, barwna plama, linia, to sprawa czysto optyczna; elementy bardziej złożone i wtórne: przestrzeń perspektywiczna i kolorystyczna, kontur — są jednak i tu czynnikami wyraźnie znaczeniowymi Ale również elementy podstawowe nie są pozbawione możliwości odniesień przedmiotowych. Płaszczyzna obramowana to coś innego niż samo tylko pole widzenia, chociaż swą zawartością może mu w pewnych wypadkach odpowiadać. Ujęcie w ramy nadaje temu polu określone właściwości znaczeniowe, przede wszystkim tę, że to, co ujęte w ramy, jawi się jako jednostka semantyczna (całość). Linia dzieli płaszczyznę: jej kierunek i przebieg kieruje procesem odbioru widza, określając nie tylko optyczną, ale takie znaczeniową organizację obramowanego odcinka. Kiedy obraz nie jest nastawiony na przedmiotów ość, linia łatwo przejmuje funkcję konturu, chociaż w wypadkach takich nie chodzi o wyobrażenie jakiegokolwiek przedmiotu; powstaje wtedy „bezprzedmiotowa” przedmiotów ość jako czyste znaczenie. Tę znaczeniową właściwość linii wykorzystały niektóre kierunki nowoczesnego malarstwa, jak na przykład malarstwo absolutne (Kandinsky) i kierunki pokrewne. Wreszcie i barwna plama nie jest tylko zjawiskiem optycznym, ale równocześnie także znaczeniowym. Już sama jakość barwy ma dalekosiężne możliwości znaczeniowe. Znanym faktem z dziedziny historii kultury jest symbolika kolo* rów, rozwinięta i ustalona zwłaszcza w średniowieczu (porównaj na przykład C- Zibrt, Symbolika barev u starych Cechu, w tomie Listy z ceskycb dejin kidtumicb, Praga 1891); jest rzeczą naturalną, że symbolika barw wkroczyła także do malarstwa: „Dlaczego Chrystus na obrazach ma zawsze niebieską szatę? Dlatego, że oczy wiernych zwracały się nieustannie tęsknie ku niebu, siedzibie oblubieńca niebieskiego i pośmiertnemu siedlisku wierzących.” (Th. Wohlbehr, Bau und Leben der bildert-den Kunst, Lipsk-Berlin 1914). W ten sposób kolor niebieski stał się najwznioślejszą barwą chrześcijan, chociaż ze względu na swe psychologiczne oddziaływanie należy do kolorów „zimnych”. Wszakże i dziś, kiedy symbolika barw nie tworzy zwartego systemu ani nie znajduje się w centrum zainteresowania, nawet w bezprzedmiotowych