IMG775 (2)

124 Wśród znaków i struktur

dominowainia estetycznej funkcji i wartości, miesza się w sposób nieuzasadniony z tezą Kanta, że sztuka ma charakter „bezinteresowny”. Aby obalić ten niesłuszny pogląd, należy spojrzeć na pozycję i charakter wartości estetycznej w sztuce z punktu widzenia „wnętrza” struktury artystycznej, zmierzając od wartości pozaestetycznych, rozłożonych w poszczególnych elementach dzieła, do wartości estetycznej, łączącej dzieło artystyczne w całość. Stwierdzimy tu rzecz szczególną i nieoczekiwaną. Powiedzieliśmy poprzednio, że wszystkie elementy dzieła -zarówno treściowe, jak formalne - są nosicielami wartości pozaestetycznych, które wewnątrz o i ego nawiązuj ą wzajemne stosunki. Dzieło artystyczne wydiaje się rzeczywiście zbiorem wartości pozaestetycznych i niczym innym jak tym właśnie zbiorem. Elementy materialne artystycznego artefaktu oraz sposób, w jaki wykorzystano je jako środki wyrazu, występują jedynie w roli przewodników tych energii, które reprezentują wartości pozaestetyczne. Jeśli, w tym. .momencie zapytamy, gdzie podziała się war-, tość estetyczna, okaże się, że rozpłynęła się w poszczególnych wartościach pnzaestelycznycłi i nie jest właściwie niczym innym jak sumaryczną nazwą dynamicznej jedno-ści-kK yreaTemhvć1i stosunków. Tak więc rozróżnianie „formalnego” i „treściowego” punktu widzenia w badaniu dzieła artystycznego jest niewłaściwe. Miał rację formalizm rosyjskiej szkoły estetycznej i teoretycznolite-rackiej twierdząc, że wszystkie składniki dzieła są bez różnicy elementami formy Trzeba jednak dodać, że równie bez różnicy wszystkie składniki dzieła artystycz-nego sa nosicielami znaczeń i wartości pozaestetycznych, a Więc elementami treści. Analizy „formy” nie można zawężać do samej analizy formalnej; z drugiej jednak strony musi być rzeczą jasną, że dopiero cała konstrukcja dzieła artystycznego, a nie tylko jej część nazywana „treścią”, wchodzi w aktywny stosunek z systemem żywotnych wartości kierującym ludzkim działaniem.

Wyznaczająca obszar sztuki dominacja funkcji estetycz-

nej to co innego jak zewnętrzna tylko przewaga. Wpływ wartości estetycznej nie polega w ogóle na tym, że inne wartości zaciera ona i przytłacza, ale ma tym, że choć każdą z nich osobno odrywa od bezpośredniego kontaktu z odnośną życiową wartością, wprowadza jednak za to cały dynamiczny zbiór wartości — zawarty w dziele artystycznym — w kontakt z całościowym systemem tych wartości, które tworzą siły napędowe życiowej praktyki społeczności odbiorców. Jaki charakter i cel ma ów kontakt? Przede wszystkim trzeba uwzględniać to, że wyjątkowo tylko jest on idyllicznie bezkonfliktowy: z reguły wartości zawarte w dziele są w pewnym sensie różne — zarówno we wzajemnych relacjach, jak i pod względem jakości każdej z nich — od struktury systemu wartości obowiązującego społeczność. Powstaje więc wzajemne napięcie, które decyduje o właściwym znaczeniu i oddziaływaniu sztuki. Zbiór wartości kierujących działaniami społeczności jest ograniczony w ruchu przez stałą konieczność praktycznego stosowania wartości; przemieszczanie poszczególnych członów hierarchii (przewartościowywanie wartości) jest tu bardzo utrudnione i towarzyszą mu ciężkie wstrząsy całej praktyki życiowej danej społeczności (hamowanie rozwoju, niepewność wartości, rozpadanie się systemu, ewentualnie także wstrząsy rewolucyjne), podczas gdy wartości w dziele artystycznym można bez przeszkód przegrupowywać i przekształcać, eksperymentalnie krystalizować w nowe zgrupowania i rozluźniać stare, można je przystosowywać do rozwoju sytuacji społecznej i nowych kształtów danej rzeczywistości albo przynajmniej szukać możliwości takiego przystosowania.

Autonomia dzieła artystycznego i dominacja funkcji esrćtycznej oglądane z tego punktu widzenia nie tylko nie uśmiercają kontaktu między dziełem artystycznym a natura i społeczeństwem, ale przeciwnie — stale go ożywiająj Sztuka jest żywotnym czynnikiem o wielkiej doniosłości także w takich epokach, które podkreślają