CCF20100310002

VyXv.vV

.•

C-

rozstrzygnięciu swojego problemu kierowa! się rozumem nie intuicją], Idzie w ogóle o niemożność znalezienia takiego sposobu działania, który dawałby całkowitą pewność . rezultatów pożądanych. Bohater uświadamia sobie własną bezradność w rozstrzygnięciu podstawowego dla niego problemu; cokolwiek uczyni - niezależnie od tegoj czy będzie kierował się przesłankami rozumowymi, czy intuicją - nie będzie miali pewności, że działa właściwie. Z punktu widzenia rozwoju świadomości romantycznej uznać trzeba za fakt ważny wskazanie, ie są sytuacje, w których najskrupulatniejsza ! najbardziej poprawna analiza rozumowa okaże się niewystarczająca. Ten moment ‘ trzeba odnotować z akceptacją. W takim rozumieniu Tuką/ staje się artystycznym dowodem, że to, co dotychczas wydawało się pewną i najwyższą silą poznawczą -rozum, budzi wątpliwości, bowiem dostrzeżono, że ma on swoje ograniczenia: Równocześnie jednak ta akceptacja wnioskowania wynikającego z “rozwojowego'’ podejścia do twórczości poety nie może przysłonić faktu oiewystarczalności takiej metodologii, a nawet manowców w stosunku do potencji semantycznej całości ballady; któ ra dopiero jako artystyczno-semantyczna całość, rozpoznana niejako "bezinteresownie", stanowi w pełni wartościową podstawę dla wniosków lustorycznoliterackich.

Potencja znaczeniowa ballady nie prowadzi - jak to już byio powiedziane - w kierunku takich czy innych rozwiązań fabularnych, lecz w giąb psychiki bohatera, ujawniając, że sposób istnienia w rzeczywistości i typ relacji z ludźmi to źródło problemów. Jeżeli nie można pójść "w przód", jeżeli każda potencjalna możliwość rozwiązania budzi wątpliwości, jest się niejako zmuszonym do sięgnięcia tlo źródeł; uwaga ruusi przenieść się z tego, co zewnętrzne, na to, co w c w n ę t r z n e, z analizy postępowania innych na próbę pogłębionego zrozumienia własnego postępowania. Dotyczy to samego Tukaja, ale i dotyczy w pewnym sensie czytelnika. Czytelniczy kłopot z utworem, albo lepiej: nieoczywistość utwoni ze względu na specyficzne cechy poetyki - staje się sui generis i k o n e m sytuacji bohatera.

Ballada rtie rozwiązuje problemu Tukaja, pozostawia go w momencie wewnętrznej rozterki, z poczuciem, że z istniejącego stanu rzeczy' nie ma dobrego wyjścia; zatem można założyć, że w zamęcie walki wewnętrznej, w niepewności, wśród pytań i wątpliwości, w poczuciu, że dotychczasowy sposób rozwiązywania problemu nie przyniesie zadowalającego rezultatu - winno się rodzić w bohaterze nowe spojrzenie na sytuację, nowe odczucie siebie, świata i człowieka. Tukaj uświadamia sobie tajemnicę duszy ludzkiej, nie dającej się przeniknąć całkowicie, uświadamia sobie tajemnicę życia, którego żadnym regułom i pewnikom podporządkować nie sposób. Wszak "któż zgadnie myśli cudze?" (wers 101), a "z diabłami rzecz nie lada" (wersy 204, 265). W rezultacie winien uświadomić sobie powierzchowność swoich stosunków z innymi ludźmi i zakwestionować własny sposób istnienia w świecie. Do tego momentu, do takiej sytuacji - bez dobrego wyjścia według dotychczasowych reguł postępowania i patrzenia - doprowadzona została fabuła ballady. I co zrobi Tukaj?

Tajemnicę człowieka i tajemnicę życia uświadomić musi sobie czytelnik ballady. Cóż uczyni dalej Tukaj? Co zrozumie? Jak potoczą się wypadki? Jakie związki pomiędzy faktami ujawnić może życie? Co tak naprawdę wynika z przedstawionej sytuacji bohatera? Nie będziemy powtarzać tego, co już zostało na temat ballady powiedziane. W Balladach i romansach tajemnica życia, tajemnica świata, 216

tajemnica .człowieka stają się podstawowymi składnikami epistemologii: poszczególne utwory wskazują na rozmaite uwikłania poznania w problem tajemnicy, na różnoraką obecność tajemnicy w doświadczeniu ludzkim,'w rozpoznaniu aktualności i przyszłości, w rozumieniu istoty zdarzeń, w docieraniu do człowieczego wnętrza; tajemnica wiąże się ze swoistym zadziwieniem bogactwem życia i ludzkiej psychiki, wielością kształtów, związków, przekształceń, niepodatnością na schematyczne intelektualizacje, jednorodne interpretacje i oceny tego wszystkiego, co niesie życie. Epistemologiczny problem tajemnicy jest w Balladach i romansach różnorako spleciony z problematyką e t y c z u ą; w Tukaju tajemnica dotyczy nie tylko tego, jak zachowają się przyjaciele, co zrobi bohater, jak potoczą się wypadki; jest to także - dla samego Tukaja - tajemnica jego wnętrza, źródło wszystkich kłopotów, tajemnica, której na razie nawet sobie nie uświadamia: zaburzenie aksjologicznych relacji z życiem i innymi ludźmi; dla czytelnika - to zadziwienie człowiekiem, tajemniczymi mechanizmami jego błędów, decyzji, braku świadomości, lęków i nadziei.

Nie bez powodu na końcu cyklu umieścił Mickiewicz Dudarza, funkcjonującego, owszem, jako sui generis podsumowująca aluzja do ludowych źródeł zbiorku i obecnej w nim postawy prymitywizmu poznawczego; ale przecież co najmniej równie ważna zdaje się być kwestia akceptacji tajemnicy i zadziwienia tajemnicą jako istotnym składnikiem doświadczenia świata. Ostatnie słowa tej ballady, będące ostatnimi słowami cyklu, tego właśnie dotyczą:

«Co to jest?» - wszyscy pytają;

On nic nie wiedział, może i wiedział,

Ale nie mówił przed zgrają.

(190 - 192)

Opowiedziane w utworze zdarzenie wskazuje na tajemnicę świata, a tajemnica człowieka kryje się w pytaniu: wiedział [a nie chciał lub też nie mógł powiedzieć] czy nie widział? I jaka może tu być udzielona odpowiedź?. W pewnym sensie każda będzie właściwa i każda niesłuszna. Zatem jeszcze raz: co zrobi Tukaj i jak potoczą sic zdarzenia?

A skoro wykorzystujemy już komekst cyklu, odznaczającego się przecież nader przemyślaną kompozycją, zwróćmy uwagę, że Tukaj umieszczony został wśród tych utworów, które mówią przede wszystkim o tajemnicach ludzkiej psychiki, które obserwację psychologiczną, ukonkretnioną osobowo i sytuacyjnie, wysuwają jako podstawowy element zadań artystycznych. W Powrocie taty szło o tajemniczy moment wewnętrznej przemiany; Kurhanek Maryli to literacka próba naiwności, ale i swoista charakterystyka człowieka "czułego", przeżywającego straię bliskiej osoby, przesianie Do przyjaciół ukazuje bohatera w szczególnej chwili emocjonalnego rozdarcia i kształtowania się nowego sposobu istnienia w rzeczywistości; ballada To lubię zawiera obraz człowieka rozwiązującego swoje problemy poprzez ironiczną opowieść i krytyczne rozpoznanie powierzchowności sentymentalnego stosunku do świata; Rękawiczka wprowadza "temat" autentycznej, motywowanej sytuacyjnie reakcji bohatera - wbrew sentymentalnym schematom; w Pani Twardowskiej stykamy sic z próbą uchwycenia psychiki charakterystycznej postaci hulaki i żartownisia, przekonanego o własnej wyższości nad otoczeniem, niespodziewanie wtrąconego w trudną i kompromitującą sytuację; w Liliach uwaga skupiona została na przeżyciach

217