etyka msroda3

Magdalena ŚRODA. Paweł ŚPIEWAK

O cnocie

Pojęcie cnoty hr/nn zarazem dostojnie i śmiesznie. Dostojnie, bowiem kieruje wyobraźnię i myślenie ku wielkiej tradycji, która trwa od starożytności do Ma\a Schelera. Śmiesznie, ponieważ na ogół kojarzy się raczej z poczciwością i kobiecą wstydliwo.ścią. A wtedy nie ma już w sobie nic heroicznego czy wzniosłego.

Na terenie etyk normatywnych kategoria cnoty została niemal całkowicie wyparta przez pojęcia obowiązku, sumienia, prawa, a w innej tradycji, kojarzonej raczej z liberalizmem, przez pojęcia wolności czy wartości. Z kolei w tak zwanej etyce naukowej, metaetyce czy dość modnej socjologii moralności zamiast o cnocie mówi się wyłącznie o postawach czy psychospołecznych predyspozycjach. Niemal nikomu ani pojęcie to, ani ta tradycja nie wydają się szczególnie potrzebne czy ważne. Jest oczywiście kilka wyjątków. Zwraca uwagę wydana w latach siedemdziesiątych praca Alasdaira Maclntyre’a After Virtue\ która wywołała spore poruszenie w środowisku akademickim — współczesny filozof, szukając remedium na obecny kryzys etyki (w szczególności atakując emotywizm), uznał za potrzebny powrót do wartościowań typu arystote-lesowskiego.

Odpowiedz, na pytanie, dlaczego etyka cnót straciła swoją nośność i uległa marginalizacji, wymagałaby wielostronicowych rozważań. W tym ¹ miejscu warto się jedynie zastanowić nad tym, czym jest cnota, jaki specyficzny obszar zjawisk moralnych wyznacza, jak /mienia wyobraź*:? -

0    znaczeniu i sensie refleksji etycznej. A to wymaga sięgnięcia do sta rożytności.

Cnota jest, z jednej strony, pojęciem specyficznie elitarnym związanym z wytworzeniem i umocnieniem określonej obyczajowości i wyjątkowych zalet charakteru. W tym rozumieniu stanowi pojęcie centralne dla wszystkich etyk arystokratycznych, od Homera po dziewiętnastowieczne kodeksy f>entelmana. Wiąże się z wizją „człowieka wytwornego", o której współcześnie pisali Georg Simmel¹ i Max Scheler. Z drugiej strony cnota jest podstawą etyki uniwersalnej. Zawiera w sobie ideał wychowawczy doskonalącego się człowieczeństwa.

W pierwszej funkcji cnota wyznacza i wyróżnia daną grupę czy jednostki. Określa wymagania, jakim należy sprostać, by zdobyła czy odziedziczona pozycja społeczna wspierała się na czymś więcej niż nagiej sile i przewadze ekonomicznej. Wszelka władza, można sądzić, będzie szanowana nie tylko wtedy, gdy jest legalna i gdy wiąże się z powagą urzędu, ale również wtedy, gdy jej istnienie związane jest z realizacją określonego rodzaju obowiązków i to zarówno wobec samej siebie jak i wobec otoczenia (noblesse oblige). W funkcji drugiej cnota wyznacza idealny horyzont moralności w ogóle, moralności opartej na ideologicznej koncepcji człowieczeństwa i wizji ludzkiego przeznaczenia. Wszelako te uniwersalistyczne aspiracje etyki cnoty są nie do pomyślenia bez domieszki arystokratyzmu

1    określonej historycznie koncepcji dobra i ludzkiego powołania.

Cnota starożytnych jest przede wszystkim pewną sprawnością czy umiejętnością, przy czym sprawność ta może mieć, jak w poematach homeryckich, przede wszystkim charakter fizyczny i wtedy mówimy o cnocie biegacza, dyskobola, o cnocie oka, cnocie szybkich nóg (Achilles) czy cnocie trafnego słowa (Odyseusz). Określa tu ona kunszt danej osoby, jej wyróżnione cechy psychofizyczne. Podobnie można mówić o sprawności politycznej czy duchowej. Możemy mówić o dobrym polityku, że posiadł on polityczną arete (cnotę), że — jak powiedzielibyśmy to dzisiaj — ^{2 3}

1

Zob. A. Maclntyre, After Yiriue, London 1981.

2

   Zob. G. Simmel. Socjologia, tłum. M. Lu kasie wieź, Warszawa 1975

3

   Zob. M. Scheler. Resentyment a moralność, tłum H. Buczytbka-Garewiez. Wlruaw*

1977.