P1060838 (3)

43

ttmeh Fergusson

Układ aceniczny ostatniej fazy Hamleta jeat analogiczny do pierwszego uroczystego zgromadzenia dworu Klaudiusza (a. I, ac. 2) i do sceny z aktorami _A Po raz ostatni widzimy wszystkie osoby dramatu zebrane po to, żeby święcić porządek społeczny, od którego wszyscy są zależni. Istnieje jednak zasadnicza różnica między pierwszym zgromadzeniem, które odbyło się gładko, poprawnie, niemal majestatycznie, i było rzekomo poświęcone dobru wszystkich poddanych — a tym ostatnim zgromadzeniem, kiedy wszyscy noszą żałobę, ponieważ jeat to śmiertelna pułapka. Ta wizja Danii Klaudiusza, którą parabolicznie ukazała sztuka Hamleta, staje się obecnie widoczna jaskrawo i wyraziście. A gdy tylko pojawia się w swej własnej postaci, znika jak zły sen. £wawy rytm marsza, z którym nadchodzi młody Fortynbras, towarzyszy nam teraz, gdy powracamy do szerokiego świata, gdzie panuje porządek natury i gdzie istnięje przynajmniej możliwość błogosławieństwa Bożego,

Tak więe „ustawienie” sztuki następuje natychmiast po zakończeniu jej „działania”. Fortynbras jest tu narzędziem, rola jego w konstrukcji całości sztuki, mimo że tak oszczędnie rozwinięta, jest zatem bardzo ważna.

Zwróciłem już uwagę, te historia Fortynbrasa jest jedną z wariacji tematu ojciec — syn. Gdy dyszymy o nim po raz pierwszy, próbuje on pomścić nieżyjącego i zhańbionego ojca, jak Hamlet (i jak potem Laertesk Tak jak Hamlet ma on stryja występującego loco parentis, Jak Laertes jest on prostolinijnym i szlachetnym młodzieńcem. Jego burzliwa energia wyładowuje się zgodnie z tym, co mu dyktuje „honor", jest on jednak zarazem „dobrym dzieckiem", posłusznym ludziom doświadczonym, tak te kiedy jego stryj radzi mu skierować swe wojenne zapędy przeciw Polakom zamiast przeciw Duńczykom, godzi się na to chętnie. Fortynbras różni się od Hamleta i Laenesa tym. te me żyje w cieniu Klaudiusza, że jego posłuszeństwo (inaczej niż posłuszeństwo Lacrteu wobec Klaudiusza) nie spotyka się ze zdradą i że jego życie rozwija się (jak się dowiadujemy) poza obszarem duńskiej zarazy-

Tak więc rola Fortynbrasa w Hamlecie odpowiada roli Malkolma. Makdufa i króla Eduarda w Makbecie I ich, i jego obecność poza sceną wyczuwa się jako nieustanną groźbę dla rządzącego, zdeprawowanego Króla- Tak jak om Fortynbras pojawia się osobiście dopiero po punkcie zwrotnym i chociaż zdajemy sobie sprawę z tego, że się zbhża, przybywa do stolicy Danii wtedy, gdy Klaudiusza już nie ma. Tak jak Matkolm i Makduf Fortynbras ma swoją własną wersję zasadniczego „działania" dramatu, działa on i wałczy na oślep, podobnie jak jego rówieśnicy Hamlet i Łaertcs, ało ciemność, która go otacza, nic jest sztucznym cieniem Klaudiusza, tęcz naturalną ciemnością młodzieńczego niedoświadczona. Przeciwstawia on tąj ciemności swego rodzaju energiczną, naturalną ufńosc, „esposing all tbat*s mortał and unsure even for an eggshell" (narażając to. co śmiertelne i niepewne, tylko dla skorupki ad jajka} czego me mógłby robić (przykład Laenesa mole być dowodem), gdyby żył w Darni. I to jest powód, dla którego Fortynbras mc może wkroczyć da Danii przed finałem. Podobnie w Makbecie', nie jesteśmy gotowi uznać Łaski spływającej na Makdufa i Malkolma. zanim Makbet i Łady Makbet

■■Ml

„UamUl, Mbwła duAskT

43

nie ataną w obliczu obezwładniającej ich zmory w scenie uczty. Kiedy młócicie pojawiąją się przed zamkiem Makbeta, udowadniają mu, la jest inny jeszcze sposób, aby „wyprzedzić rozum". Podobnie pojawienie się Fortynbrasa pod koniec ptaki ustawia akcję, którą widzieliśmy w Danii, w perspektywie zarówno tego szerokiego świata, skąd właśnie przyszedł, jak i tej zdrowszej wersji „wałki w ciemności'', „poszukiwania nieznanego niebezpieczeństwa". Ciemność naturalnej ufności, otaczająca Fortynbrasa, jest ostatnią wariacją, tym razem w tonacji durowej, którą Shakespeare gra na swój wielki temat.

Nie znaczy to, że charakter Fortynbrasa czy jego wizja jest odpowiedzią aa „problem” Hamleta; nie znaczy to też, te jego przykład ma udowodnić iluzoryczne^ doświadczenia, jakie daje dramat. To doświadczenie było „realne", tak właśnie jak przebycie Piekła przez Dantego — chociaż jest to niska sfera duchów, które utraciły skarb poznania. Hamlet zna wiele spraw, o których Fortynbras nigdy się nie dowie. Hamlet jest jednak istotą o ograniczonych możliwościach. Charakter jego wyznaczony jest przez znajomość tych spraw i przez granice duchowego królestwa, w którym się porusza. A królestwo to me obejmuje całości tycia. Fortynbras nie niweczy doświadczenia, jakie daje Hamlet, lecz tylko „ustawia” dramat przez nagle ukazanie jeszcze innej analogii jego głównego „działania". Powtarzam, te pojawienie się Fortynbrasa tuo daje nam jakiegoś klucza intelektualnego, jakiejś uchwytnej filozofia, lecz wiedzie nas od kontemplacji zacieśnionego misterium Dano ku szerszemu misterium całego świata. Wydaje nu się zatem, że elementami Shakes-pearowskiej kompozycji (tak jak dziel Sofoklesa i Dantego przed Shakespeare'em nie są ani wyodrębnione przejawy namiętności, jak u romantyków z kh logiki uczucia, ani pojęcia abstrakcyjne, jak u dramaturgów wieku Oświecenia, z ich w -raźnymi i jasnymi ideami moralnymi - lecz konkretne istoty, realni ludzie w realny m święcie, złączem z sobą rozległą i zawiłą siecią analogii.

Zdaję sobie sprawę z tego, że niełatwo jest używać precyzyjnie pojęcia analogu. W \neksie* usiłuję poruszyć pewne problemy związane z tym terminem. Tutaj pragnąłbym jedynie podkreślić, że analogiczne, czyli mistyczne, ostateczne znaczenie Hamleta może być odnalezione dopiero wtedy, gdy przebada się me tylko analogie zawarte wewnątrz tego dramatu, lecz również analogie pomiędzy światem Darni a tradycyjnym obrazem świata. Można znaleźć w Hamlecie analogiczne działania wszystkich postaci, wskazujące ha działanie będące podstawową substancją dramat i można znaleźć analogiczne układy ojciec syn i analogiczne układj mężczyzna kobieta; można znaleźć analogiczne wątki, czyli scnc wydarzeń, nieuchronne rezultaty działań osób dramatu, a poza tym, wykraczając poza sztukę we wszystkich

* (Poncie analogii u Fet gustom wysed/i >ą < ńtomtU totwuuezrtą w vmkMt pmuwi aa Jem».ję o. Pttnido (0* fewdnffek którą uważa za trafną „Ogólnie biorąc, uwity? takkda warunki ontologwme; |) naczysitiy Nura han bytów, a więc moumi róteM iMóra nmu — moatan jest urodzonym wrogiem analogu; 21 pewną icdnosc w obrąbią *• widtoraio*? tef itwówwoścr.)