P1070285

Na przykład Hans Sperbei w pracy tłber dra Affekt ais Ursache drr SpracSireranderung (1914) rozpatruje w zasadzie ten sam materiał leksykalny. który stanowił podstawę monografii Jaberga, tj. wyrazy emocjonalnie nacechowane, ale stara się dociec przyczyn ich takiego, a nie innego zabarwienia. Podstawą jego teorii jest twierdzenie, że istnieją pewne sfery realiów szczególnie ważnych w życiu danej społeczności, „uczuciowo akcentowane”, którym odpowiadają wyrazy o dużej śle ekspansywnej, szerzące nę w innych zakresach realnych. Zjawisko wykraczania leksyki tego rodzaju poza jej pierwotny zasięg Sperbei i ilustrował przykładem z okresu I wojny światowej. Starą realiów wywołujących silne reakcje emocjonalne społec zeństwa była w tym czasie dziedzina militariów. I oto w języku ogólnym zaczynają się wówczas rozpowszechniać metafory, do których jako podstawa posłużyły terminy wojskowi. Zjawisko to Sperber nazwał procesem ekspansji wyrazów emocjonalnie nasyconych. Przebieg ten nie jest jednak wyłącznie jednokierunkowy: dziedzina realiów „uczuciowo ważnych” sama z kolei przyciąga słownictwo innych sfer rzeczywistości; w czasie I wojny światowej na określenie pewnych działań strategicznych, części uzbrojenia itp. zaczęto używać zzneta-foryzowanych wyrazów potocznych (np. kluski, pigułki 'pociski’; młynek do kawy 'karabin maszynowy’ itp.).

Ten drugi nurt przesunięć semantycznych określa Sperber mianem atrakcji Ekspansja i atrakcja decydują niejako o dystrybucji wyrazów, bo z jednej strony skupiają je w sferach „emocjonalnie akcentowanych”, z drugiej — sprzyjają ich rozpowszechnienia w innych zakrętach realnych; stanowią więc dwie siły napędowe semantycznego rozwoju języka.

Koncepcja Sperbera. uznająca czynniki emocjonalne za bodziec ewolucji semantycznej, reprezentuje w teorii zmian znaczeniowych nurt zwany „psychologicznym**. Stanowi zresztą jego późniejszą manifestację; początki tego ujęcia datują się z ostatniego dziesięciolecia XIX w., swój zaś kształt klasyczny zyskało ono w fundamentalnej pracy Wilhelma Wundta V6Ucerpeyckołogie <Ł I Die Sproche, 1900).

Wundt był zwolennikiem tezy, że przesunięcia semantyczne przebiegają równie regularnie, jak procesy fonetyczne. Co więcej, dostrzegał nie tylko ich podobieństwo, ale i współzależność. Wyodrębnił mianowicie w swej klasyfikacji gjecjalną kategorię (zmian korelaty wnych. tj. przeobrażeń semantycznych poprzedzonych i warunkowanych modyfikacjami postaci brzmieniowej wyrazu. Na przykład dialektyczny wariant nimiiei'kiego wyrazu Raabe *lcruk* — Roppe — wyspecjalizował aę znaczeniowo jako nazwa czarnego konia. Z historii downictwa pnidrirgo można przypomnieć proces zróżnicowania znaczeń dawnych wariantów bieda i biada, chuć i chęć (por. a. 231, 229).

Procesy ai manty r m i zachodzą jednak i bet wpthw«<*|«N» braBMonych. Tę Vrtif»l; pi.u jbrwwó Wendt rssrftse jminesjr* m.' . dzaek aa dn typy; l) zmiany npdnat: Z) maimy mdTwłdodne Podłożem zmian regularnych ą puiow aażse właściwości IwdzkSega czy-iłera*. dlatego przesunięcia trfoc dtkonfi śę ■ riłag pmjdi typowych Khmat6v, w sposób analopca^ (choć iteaktet od asafne) w rtaifdi jęty***. Zadany indywidualne aą niejako kfa pntuaU/aBwat pwsCaja pod wpływan czynników iśenNW lalnyifh, jedrwatfinwyrh.

Przeobrażana regularne, stanowiące odbicie typowy* przebiegów poznawczych. obejmują dwa rodzaje zmian: asymilatywse i kom-plikatywne. Podłożem pśesntjtb jest atak iw łaWńinu nylr> mu tendencja do podporządkowania zjawisk po na parowy ptwyyasa ” tyd) klasom i krSepnom logicznym już agrjnUowanym w świadomości aakieb danego języka. Jako <hazafcte ryatyczwy przykład takiego apaaa-bu percepcji taktów nowych przytacza się okrzyk Szkotów, gdy po raz pierwszy zobaczyli osła; „Jaki wielki krółStT. Mechanizm kojarzenia przez podobieństwo stanowi podstawę nazw typa rączka tpakko), wefco ¹ (dzbana) itp.; jego uniwersalny, ^gółnołudzki” charakter pasa. k w różnych językach, niezależnie od acbc, pojantją sę tę n artdo-ry. Znanńenne jest np. to. że miejsce, w którym rzeka wpada da mama. w wielu językach bywa określone i bij wami związanymi etymologii rab ze słowem asta, por. poi. ujście < macie, mon. Jfaadawy itp.

Zmiany asynńlatywne dokonują śę pod wpływem obserwacji podobieństw odbieranych za pomocą określonego utyda wzrokowych (fiśóacfca kapusty f. akustycznych (yrzmot cklajfcóir) itp. natomiast met tanina zmian komplikatywnych polega na krzyżowania *ę i wdwhi dnrasń odbieranych za pośrednictwem różnych zmysłów: wzroku i órta wzroku i dotyka¹*. Za przykład może posłużyć t wolnrja zaacaaaaasna przymiotnika ostry, pierwotnie odnoszącego aę da Mery doznań dotykowych, wtórnie zaś używanego na określenie bodźców wzrokowych (ostry kolor). smakowych {ostry smok), duchowych (astry pias), węchowych (ostry zapach); por. s. 115-

Zmiany indywidualne obejmują doraźnie lwu zonę metafory, przekształcenia awnw wlanych na wyrazy pospolite (aeisnw, chdyn, rent-pen) itp. TTIssyi nj wielokrotnie przytaczany przykład wnany mdysw-dualnej stanowi powstanie łactńdóej nazwy środków |śałna zych — *oo-aeta; mianowicie w Rzymit mmnicz była oąnoosca w bripowredBca maiidilsii świątyni Jonany Maktofci (Jamo Moaew). Układ cgoa&w który spowodował to przewinięcie r nar nawowe, byt więc całknwoae niepowtarzalny.

• WaodtomrWde .lamuj kaTiftWywne* aą ebacaie WnBtat Błonaw W* zjł. por. H. Kraaaaaec. i.w„ nainil M. JpiMtaiair'; Ł Jabśa. ***** w nawom zmsewnOawsm m«ai. -Prace raoiapcaw*, t. OTŁ a Ł

łt

s— ai—M