P1070296

Ma przykład Hans Sperfaei w pracy Uber den Affekt mis Ursache der Sprachveranderung (2914) rozpatruje w zasadzie ten sarn materiał leksykalny, który stanowił podstawę monografii Jaberga, tj. wyrazy emocjonalnie nacechowan*, ale stara się dociec przyczyn ich takiego, a me innego zabarwienia. Podstawą jego teorii jest twierdzenie, źe istnieją pewne sfery realiów szczególnie ważnych w życiu danej społeczności, „uczuciowo akcentowane”, ‘którym odpowiadają wyrazy o dużej sile ekspansywnej, szerzące się w innych zakresach realnych. Zjawisko wykraczania leksyki tego rodzaju poza jej pierwotny zasięg Sperber zilustrował przykładem z okresu I wojny światowej. Sferą realiów wywołujących silne reakcje emocjonalne społeczeństwa była w tym czasie dziedzina militariów. I oto w języku ogólnym zaczynają się wówczas rozpowszechniać metafory, do których jako podstawa posłużyły terminy wojskowe. Zjawisko to Sperber nazwał procesem ekspansji wyrazów emocjonalnie nasyconych. Przebieg ten nie jest jednak wyłącznie jednokierunkowy: dziedzina realiów „uczuciowo ważnych" sama z kolei przyciąga słownictwo innych sfer rzeczywistości: w mra-r I wojny światowej na określenie pewnych działań strategicznych, części uzbrojenia itp. zaczęto używać zmeta-foryzowanych wyrazów potocznych (np. kluski, pigułki “pociski'; młynek do kawy 'karabin maszynowy” itp.).

Ten drugi nurt przesunięć semantycznych określa Sperber mianem atrakcji. Ekspansja i atrakcja decydują niejako o dystrybucji wyrazów, bo z jednej strony skupiają je w sferach „emocjonalnie akcentowanych", z drugiej — sprzyjają ich rozpowszechnieniu w innych zakresach realnych: stanowią więc dwie siły napędowe semantycznego rozwoju języka.

Koncepcja Sperbera, uznająca czynniki emocjonalne za bodziec ewolucji semantycznej, reprezentuje w teorii zmian znaczeniowych nurt zwany „psychologicznym”. Stanowi zresztą jego późniejszą manifestację; początki tego ujęcia datują się z ostatniego dziesięciolecia XIX w., swój zaś kształt klasyczny zyskało ono w fundamentalnej pracy Wilhelma Wundta Vólkerpeychologie (t. I Die Sprache, 1900).

Wundt był zwolennikiem tezy, że przesunięcia semantyczne przebiega -ją równie regularnie, jak procesy fonetyczne. Co więcej, dostrzegał nie tylko ich podobieństwo, ale i współzależność. Wyodrębnił mianowicie w swej klasyfikacji specjalną kategorię {zmian korelaty wnyeh, tj. przeobrażeń semantycznych poprzedzonych i warunkowanych modyfikacjami postaci brzmieniowej wyrazu. Na przykład dialektyczny wariant niemieckiego wyrazu Raabe “kruk” — Rappe — wyspecjalizował się znaczeniowo jako nazwa czarnego konia. Z historii słownictwa polskiego można przypomnieć proces zróżnicowania znaczeń dawnych wariantów bieda i biada, chuć i chęć (por. s. 231, 229).

is

Procesy semantyczne zachodzą jednak i bez brzrrKeni owych- Te kategorię przeobrażeń Wondt nazywa^ssmodzaełny-irń' i dzieli na dwa typy: i) zmiany regularne i 2) waamtj Podłożem zmian regularnych są poandlie whiriwofci bddfcfi n*-flwiii; dlatego przesunięci* takie dokonują śą audhag pewnych typwych schematów, w sposób snaWieczny (choć neateżaie ad sasfeśe) w różnych językach. Zmiany indywidualne są niejako ich przeerwu.i'Mwwn ppattg pod wpływem czytników meobłłczafaycfa. jedooeCkowyefa-

Przeobrażenia regularne, stanowiące odŁźcie typowych przcbtegśw pe-znawczych, obejmują dwa rodzaje zmian: aiyailatywae i i*»-plikatywae Podłożem pierwszych jest właśówa bidrkiew irjii ^ mu tendencja do podporządkowania zjawisk po raz pic ramy pereypema-nyrh klasom i kategoriom logłcanym już ugruntowanym w wiakMid nosicieli danego języka. Jako charakterystyczny przykład takiego- sposobu percepcji {aktów nowych przytacza się okrzyk Szkotów, gdy pa raz pierwszy zobaczyli oda: „Jaki wielki krótśkf*. Mwhmua kojsraema przez podobieństwo stanowi podstawę nazw typa rączka <patełmX wfta (dzbana) atp.; jego uniwersalny. „ogóinnłnitzkf* charakter sprawia, że w różnych językach, niezależnie od siebie, pojawiają się te same metafory . Znamienne jest iap. to, że miejsce, w którym rzeka wpada do mm. w wielu językach bywa określane nazwana związanymi etymcdogiczme ze słowem asta, por. pał. ujście < oście, nim Mumdmmg itp.

Zmiany asyrmiatywue dokarm ją się pod wpływem obserwacji podobieństw odbieranych za pomocą określonego zmysłu: wzrokowych (fbafci kapusty}, akustycznych (grzmot oklasków}    Natomiast mechamzm

7mian knmflifcatyiinyrił polega na krzyżowaniu się i ><ł/ębianm dranan nfftngranjirh za pośrednictwem różnych zmysłów: wzroku i dodo, wzroku i dotyku **. Za przykład mrwe posłużyć ewolucja znacjenaoma przymiotnika ostry, pierwotnie odnoszącego się do dery domen dotykowych, wtórnie zaś używanego na okreśksue bodźców wzrokmrycb (ostry kolor), smakowych (ostry smak), słuchowych (ostry głos), węchowych (ostry zapach}; por. s. 115.

Zmiany indywidualne obejmują doraźnie tworzone metafory, przekształcenia amon własnych na wyrazy pospolite (aelsoa, cholapaa, reat-ges) itp. Klasyczny, wiełokrotzńe przytaczany przykład zmiany indywidualnej stanowi powstanie łacińskiej nazwy środków płatniczych — moneta; mianowicie w Rzymie mennica była usytuowana w bezpośrednimi sąsiedztwie świątyni Junony Menteriti (Jaao Momota). Układ ojnnikow, który powodował to przesunięcie znaczeniowe, był więc całkowicie niepowtarzalny.

“ Vuuitonkie lmianj kocnplikatjrwne™ są obecnie ntrwkne msam sfaesta-jji, por. H. Krocasser. |.w, rozdział ISl jSgtdstbaswn”; L Judjdta. ąaaaot w raanh zmęczeniowym i&teazaw. ..Prace FOotapczar*, t. XVIII, ec U BO.

3 — Sonę wnuntyetny n