P1120496 resize

DYSKUSJE I POLEMIKI

202

w świetle dotychczasowych ustaleń bezspornym wydaje się fakt, że na terenie Italii epokę brązu (chodzi tu o bardziej rozwinięte fazy; datować możemy w przybliżeniu na lata 1400-1200 p.n.e.^łJ Z drugiej zaś strony historia europejskich terenów śródziemnomorskich powiązana jest ściśle z początkami kolonizacji greckiej (od połowy VIII w p.n.e.v Chronologia wszystkich okresów pośrednich jest jeszcze w dalszym ciągu dyskusyjna i waha się między chronologią „wysoką", wyznaczając początek okresu epoki żelaza na około 1000 p.n.e., a periodyzacją „niską’*, która przedłuża okres subapeniński i Protovillanova do lat około 800 p.n.e., skracając tym samym czas trwania pierwszych faz epoki żelaza, lub wręcz przesuwa początek kultury VUlanova na koniec VIII w. p.n.e.¹⁴

Zagadnienie dokładniejszych ustaleń chronologicznych komplikuje rozbieżna interpretacja powiązań terenów italskich z kręgiem naddunajskim i środkowoeuropejskim. Szkoła niemiecka reprezentowana głównie przez G. v. Merharta¹⁵ uznała priorytet tzw. kultury pól popielnicowych, występującej na wschodzie i północy od Alp jako czynnika determinującego przejście od epoki brązu do żelaza w ostatnich stuleciach II tys. p.n.e. Zwolennicy Innej koncepcji są zdania¹*, że wspomniany zespół kulturowy stanowi marginalne i opóźnione refleksy italskiej kultury opoki żelaza.

Na problematykę stosunku kultury łużyckiej do tzw. kręgu pól popielnicowych zwraca uwagę, omawiając szerzej ten problem. Z. Bukowski w cytowanej pracy*⁷, dlatego też ograniczymy się do kilku ogólnych sformułowań. Autor ten wysunął przypuszczenie, że należałoby odrzucić panującą do dzisiaj w literaturze tendencję uznawania kultury łużyckiej za północny odłam kręgu pól popielnicowych. Na korzyść takiego ustawienia zagadnienia mógłby przemawiać fakt starszeństwa kultury łużyckiej oraz odmienny rozwój obu ugrupowań kulturowych. Kontynuacja kul-turowo-osadnicza pierwszego z wymienionych rejestrowana jest jeszcze wyraźnie w początkowych fazach okresu lateńskiego, zanik kultury pól popielnicowych nastąpił na niektórych terenach w ciągu HaB3, tj. w momencie pojawienia się tam kręgu kultur kurhanowych o charakterze protoceltyckim lub powiązanego z ugrupowaniem południowym uznawanym za protoiliryjskie (wsch. Alpy, płn. Jugosła wia)^łł. Istotną rolę w formowaniu się kultury łużyckiej odgrywać miały również oddziaływania południowo-wschodnie, nie dostrzegalne faktycznie w kulturach pól popielnicowych¹*. Wydaje się jednak, że powyższe stanowisko nie jest w pełni przekonywające i wymaga jeszcze dalszych, szerszych studiów. Sam fakt stwierdzenia.

** K Pallottino, Etruskowie, Warszawa 1968, s. 23.

^M M- Pallottino, op. cit., s. 23-24; zoo. też Bukowski, Południowe i po-łudniowo- wschodnie— s. 29, tabl. 3, gdzie autor daje zestawienie datowań opracowanych przez poszczególnych badaczy dla faz kultury Villanova z płn. Italii.

“ Zob. tu liczne prace G. v. Merharta, Blechgefasse und Chronologie der Spatbronze- und Friiheisenzeit Mitteleuropas, „Actes de la III Session", Zurich 1950, %. 212 n.; tenże, Studien iiber einige Cattungen von Bronzegefdssen, „Festschrift des Romiscfa-Germanischen Zentralmuseums in Mainz zur Feler seines hundertjtih-rigen Bestehens”, t. 2: 1952, s. 1 nn.

*• Por. H. MUller-Karpe, Beitrdge zur Chronologie der Umenfelderzeit nórdlich und sudltch der Alpen, „RÓmisch-Gerraanische Kommission", nr 22, Berlin 1959, passim.

¹⁷ Bukowski, Południowe.*, s. 510 i cyt. tam lit.

“ Bukowski, op. dt., s. 515.

^H Bukowski, op. cif., s. 514-515.

te kultura luiycka na niektórych terenach ma nieco wcześniejszą metryką nit kultury popielnicowe, nie świadczy zdecydowanie o jej odrębności od obserwowanego w tym czasie formowania się cyklu popielnicowego, które, jak zresztą sam Bukowski przyznaje, następowało w stosunkowo znacznym okresie, co świadczyć może o pewnych drobnych, chronologicznych zróżnicowaniach regionalnych. Pewna tolerancja czasowa w tak ważnych wydarzeniach kulturowotwórczych jest i. wydaje się. winna być dopuszczalna.

Istotnym momentem w studiach nad chronologią schyłku epoki brązu na Pomorzu jest podkreślane ostatnio przez wielu badaczy wewnętrzne zróżnicowanie kultury łużyckiej, rejestrowane wyraźnie w materiale zabytkowym pochodzącym z terenów Polski. Zwrócić uwagę należy na wysuniętą przez A. Garda wikiego* i kontynuowaną przez Bukowskiego¹¹ tezę o podziale kultury łużyckiej w jej środkowym i południowym zasięgu na dwie części umownie nazwane: zachodnią i wschodnią. Wyłania się tu problem Pomorza, terytorialnie w świetle proponowanych podziałów nie włączanego w obręb grupy zachodniółużyckiej. Perlodyzację epoki brązu dla tego obszaru rozpatruje się w kontekście z oddziaływaniami kręgu nordyjskie-go wywierającego, zdaniem wielu badaczy, decydujący wpływ na kształtowanie się na tym terenie obrazu stosunków kulturowych. Z stwierdzeniem tym zgodzić się możemy jedynie częściowo, ponieważ, jak już zaznaczono wcześniej, infiltracje oddziaływań północnych przybierają na sile dopiero w młodszym okresie epoki brązu. Nie znaczy to, by można i trzeba było negować rolę i znaczenie oddziaływań nor-dyjskich na Pomorze, zaznaczyć jedynie należy, że przeobrażenia, jakie dokonywały się na tym terenie, były bardziej złożone i skomplikowane. Świadczą o tym z jednej strony materiały ze Skronią, pow. Kołobrzeg, z drugiej zaś inwentarze licznie występujących na Pomorzu skarbów brązowych datowanych na młodszy okres epoki brązu*. Przykładem może być odkryty ostatnio skarb z Silnowa, pow. Szczecinek*, gdzie wpływy południowe (z Wielkopolski), zwłaszcza w zakresie form ceramicznych, wyraźnie się zazriaczają*⁴. Wydaje się, że podjęcie próby nowego ujęcia tego zagadnienia w oparciu o analizę materiału źródłowego z zespołów zwartych, zawierających inwentarz ceramiczny (np. materiały ze Skronią), stanowić może podstawę do weryfikacji dotychczasowych ustaleń. Truizmem byłoby oczywiście stwierdzenie, że na problem materiałów tych spojrzeć należy w kontekście szerszym, sięgając do danych porównawczych z obszaru północnej strefy basenu Morza Bałtyckiego.

Powracając do zagadnienia wpływów nordyjskich podkreślić należy, że ich nasilenie, przypadające na młodszy okres epoki brązu, rejestrowane jest wyraźnie w materiale zabytkowym. Początkowo obserwujemy je na terenie Pojezierza Meklem-burskiego i Dolnej Saksonii, następnie obejmuje swym zasięgiem szeroki pas od

• — ■ ■    ■ 'i

*    A. Gardawskl, Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, „Materiały Starożytne”, t. 5: 1959, s. 335 nn.; tenże, W sprawie pracy: plemiona kultury trzci-nieckiej w Polsce”, „Archeologia Polski”, t. 6: 1961, s. 135 nn.

** Por. przyp. 18.

*    Por. E. Sprockhoff, Junębronzezeitliche Hortfunde Norddeutschlands (Periode IV), „Katalog des Romisch-Germanischen Zentralmuseums”, nr 12, Mainz 1937; tenże, Junębronzezeitliche Hortfunde der SiŁdzone des Nordischen Kreises, (Periode V), „Romisch-Germanischen Zentralmuseums zu Mainz”, Katalog 16, Mainz 1956.

*    F. J. Lachowicz, Skarb z Silnowa, pow. Szczecinek, „Materiały Zachodnio--Pomorskie”, t 12: 1966, s. 63 nn.

^u Lachowicz, op. cit., s. 105-106, oraz cyt. w przyp. 144-147 lit.