Skanowanie 10 04 27 41 (51)

człowieka. Kategorie..kjasyczne są żalem kategoriami nauki, kategorie prototypowe zaś — kategoriami potocznej wiedzy o świecie. W języku naturalnym także występują (oczywiście zarówno pierwsze, jak i drugie. Pojęcia naukowe są definiowalne wyłącznie w kategoriach metafizycznych (por. np. definicję kategorii ..kwark”). Wielo kategorii dopuszcza oba rodzaje definicji (por. np. naukową i potoczną definicję „próżni”). Inne wreszcie definiowalne są wyłącznie w terminach wiedzy potocznej (por np. definicję kategorii „dom”).

4.3 KATEGORIA RADIALNA I MODEL SIECIOWY

W badaniach nad związkami między kategoriami poznawczymi i językiem zasady kategoryzacji przez prototyp doprowadziły do powstania dwóch koncepcji teoretycznych dotyczących związku struktur pojęciowych z językiem: modelu kategorii radialnej (ang. mdi.nl ctilcgttry) oraz m o d e 1 u s i e c i o w e g o (ang. nełwork model). Pierwszy rozwinął się z badań nad metaforą i me-tonimią \y języku naturalnym prowadzonych przez Geor-go'a Lakonii i jego współpracowników, drugi, zaś — z językoznawczej myśli teoretycznej Ronalda Langacke-ra. Oba modele okazały się niezwykle płodne dla rozwoju teorii gramatyki kognitywnej⁰.

Wypracowana dla wyjaśnienia zasady powstawania metafory, kategoria radialną w ujęciu LakoflajęstJsata-gprią złożoną z elementów c e n lr a 1 n y ch .(protoiypor wycli) i peryferyjnych (nicprototypowych). Weźmy jnlm przykład takiej kategorii przedstawioną poniżej graficzną reprezentację kilku z podawanych w słownikach odmiennych znaczeń polskiego łeksemu klucz.

' Na temat kategorii radialnej, patrz l>akoff 1987, rozdz. 6; ° OKrtlcIu sieciowym pisze Langncker (1987: 162 nn.).

$cmj

spcsth jamkmęcia «Wępu Co CMgctt

.ic\|orrC-

\

\

\

. /,'* ~£j OjS ' "

t€$%$*'■

'CC y ■ t- :. yf--'¹^

i i* ;«{• ^f .

\

\

\

\ (KLUCZ)

*vU^^uaU97)

nanędw		narrfdM cło		niW/ęd/tt
t*o nakręcania	•----.j	zamyłuanta > dwirranio	----->	cło otvor ronią ł	y* * *
mccłunzmćw	✓ / s	lomktw / kłódek		(konserw)	S /

\

y

c

\

n *

irorlek rtołttfHi oociegoS

nnr/ęfl7>f« clo

(uzykręcawa/ offeręcwńa infc

\

W*K

i *y

v . r'S

cb)3£niatqcy

Komentarz

\

\l

&*T

Wg

zbłCz zn-wJ cłtfeiloj.Tcycł' procedurę

Rvs. 1

Elementem centralnym kategorii jest element zaznaczony grubą ramką: „narzędzie służące do zamykania i otwierania zamków i kłódek”. Jest to znaczenie od powiadające prototypowemu (dziś) rozumieniu polskiego leksemu klucz, czyli „podstawowe” w sensie słownikowym. Zauważmy, że takie znaczenie jest niedookreślone (schematyczne) — np. co do wielkości, szczegółów kształtu, materiału, z którego przedmiot jest zrobiony itp. W celu uszczegółowienia (ang. elabo-redion. inslantiation) schematu, słownik na ogół podaje dodatkowe informacje, np. ,.K. od biurka, szafy, szuflady, mieszkania”⁷.

' Słownik języka polskiego (1978), hasło „klucz"

Al