52332 Skanowanie 10 04 27 41 (26)

człowieka. Kategorie, klasyczne sązatom kategoriami nauki, kategorie prototypowe zaś — kategoriami potocznej wiedzy o świecie. W języku naturalnym także występują oczywiście zarówno pierwsze, jak i drugie. Pojęcia naukowe są definiowalne wyłącznie w? kategoriach metafizycznych (por. np. definicję kategorii „kwark”)- Wielo kategorii dopuszcza oba rodzaje definicji (por. np. naukową i potoczną definicję „próżni”). Inne wreszcie definiowalne są wyłącznie w^t terminach wiedzy potocznej (por. np. definicję kategorii „dom”).

4.3. KATEGORIA RADIALNA I MODEL SIECIOWY

W badaniach nad związkami międz.y .kategoriaini., poznawczymi i językiem zasady kategoryzacji przez prototyp doprowadziły do powstania dwóch koncepcjiteoretycznych dotyczących związku struktur pojęciowych z językiem: modelu kategorii radialnej (ang. ra.dial category) oraz m o d e 1 u s i e c.i o w ego (ang. network model). Pierwszy rozwiną] się. z badań nad metaforą i me-touimią w języku naturalnym prowadzonych przez Geor-ge’a Lakoffa i jego współpracowników, drugi, zaś — z językoznawczej myśli teoretycznej Ronalda Langacke-ra. Oba modele okazały się niezwykle płodne dla rozwoju teorii gramatyki kognitywnej⁶.

Wypracowana dla wyjaśnienia zasady powstawania metafory, kat egoria radialną w ujęciu Lakolfajęspkątę-gorią złożoną z elementów cen trał n y.c.lx.--(prQtotypo,-wycl 0 i j> e ry fę r yj n y c h (nieprototypowy ęh). Weźmy jako przykład takiej kategorii przedstawioną poniżej graficzną reprezentację kilku z podawanych w słownikach odmiennych znaczeń polskiego łeksemu klucz.

ⁿ N;i temat kategorii radialnej, patrz LakofT 1987, rozdz. 6; o modelu sieciowym pisze Langacker (1987: 162 nn.).

sposób zamknięcia dostępu do czegoś j

'i

^ A-}

i

^- ła¹*” p ,^ri rf,

„yy' -V^

' fte^

/

,/

•< \i/

^u>.Gl

sJKLUCZ} ^

narzędzie do nakręcania	i	narzędzie do zamykania / otwierania	----	narzędzie do otwierania
mechanizmów	A S	zamków / kłódek		(konserw)

r. . '\Qt’^/

. V

q>p-X /

u-

>.

-•' \

\/sX

\

\

i t

’ i

J......-"/^/

środek dostępu do czeaoś

narzędzie do przykręcania/ odkręcania śmb

V \

\

n

objaśniający

komentarz

^N\

zbiór zasad określających procedurę

Rys. 1

Elementem centralnym kategorii jest element zaznaczony grubą ramką: ,,narzędzie służące do zamykania i otwierania zamków i kłódek”. Jest to znaczenie odpowiadające prototypowemu (dziś) rozumieniu polskiego leksemu klucz, czyli „podstawowe” w sensie słownikowym. Zauważmy, że takie znaczenie jest niedookreślone (schematyczne) —• np. co do wielkości, szczegółów kształtu, materiału, z którego przedmiot jest. zrobiony itp. W celu uszczegółowienia (ang. elobo-rcition, iństantiatioń) schematu, słownik na ogół podaje dodatkowe informacje, np. „K. od biurka, szafy, szuflady. mieszkania”¹.

1

Słownik języka polskiego (1978), hasło „klucz”.