10634 R III s 4

98 40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

Znaczenie i zastosowanie prac Pawiowa wykracza daleko poza kwestię wydzielania się śliny u psów. Teorie warunkowania klasycznego wyjas'nily znaczną część zachowań ludzkich i przyczyniły się do uznania psychologii za prawdziwą naukę.

ZNACZENIE WYNIKÓW BADAŃ

Teoria warunkowania klasycznego (zwanego również warunkowaniem pawlowow skim) jest powszechnie akceptowana i prawie się nie zmieniła od czasów jej sformułowania. Wykorzystuje się ją do wyjaśniania i interpretowania szerokiego zakresu ludzkich zachowań, w tym powstawania fobii, awersji do pewnych potraw, pochodzenia emocji, oddziaływania reklamy, uczucia lęku przed rozmową kwalifikacyjną lub egzaminem i tego, co Cię podnieca seksualnie. Omówimy tu kilka późniejszych prac związanych z zastosowaniem tej teorii.

Warunkowanie klasyczne koncentruje się na odruchach - zachowaniach, których nie kontrolujemy za pomocą woli. Każdy odruch można uwarunkować jako reakcję na wczes'niej neutralny bodziec. Można Cię uwarunkować klasycznie tak, abyś mru-żył(a) lewe oko na odgłos dzwonka u drzwi, żeby Twoje serce bilo szybciej na widok błysku niebieskiego światła lub żebyś odczuwał(a) podniecenie seksualne, jedząc truskawki. Dzwonek u drzwi, niebieskie światło i truskawki były neutralne w stosunku do reakcji warunkowych, dopóki nie zostały w jakiś sposób połączone z bezwarunkowymi bodźcami wywołującymi mrużenie oka (dmuchnięcie w oko), przyspieszonym biciem serca (nagły głośny dźwięk) i podnieceniem seksualnym (erotyczne pieszczoty).

Oto eksperyment, który możesz przeprowadzić, aby doświadczyć na sobie warunkowania klasycznego. Potrzebujesz jedynie dzwonka, lustra i pokoju, w którym po wyłączeniu światła zapadnie całkowita ciemność, a który posłuży Ci jako Twoje tymczasowe laboratorium. Źrenice Twoich oczu rozszerzają się i zwężają wraz ze zmianą intensywności światła. Nie masz nad tym kontroli. Gdyby ktoś do Ciebie powiedział: „Proszę teraz rozszerzyć źrenice”, nie mógibyś(-abyś) tego zrobić. A jednak kiedy wchodzisz do ciemnej sali kinowej, Twoje źrenice natychmiast się rozszerzają. Dlatego zmniejszenie intensywności światła traktujemy jako bezwarunkowy bodziec wywołujący bezwaninkową reakcję - rozszerzenie źrenic. Zadzwoń dzwonkiem i natychmiast potem wyłącz światło w swoim laboratorium. Poczekaj w zupełnej ciemności około 15 sekund i włącz światło. Po kolejnych 15 sekundach powtórz procedurę: dzwonek - wyłączenie światła - 15 sekund - włączenie światła... Powtórz to łączenie bodźca neutralnego (dzwonka) z bodźcem bezwarunkowym (ciemnością) dwadzieścia do trzydziestu razy, zwracając uwagę na to, aby dzwonek dzwonił wyłącznie tuż przed nagłym zapadnięciem ciemności. Następnie przy włączonym świetle uważnie obserwuj swoje oczy w lustrze i zadzwoń dzwonkiem. Zobaczysz rozszerzające się nieco źrenice, chociaż nie było zmiany oświetlenia! Dzwonek stał się bodźcem warunkowym, a rozszerzenie się źrenic - reakcją warunkową.

POKREWNE BADANIA I NAJNOWSZA LITERATURA

Dwie inne prace przedstawione w niniejszej książce opierają się bezpośrednio na pawiowowskiej teorii warunkowania klasycznego. Następny artykuł opisuje, jak John B. Watson warunkował jedenastomiesięcznego Alberta, aby ten bał się białego szczura (i innych puszystych rzeczy), stosując te same zasady, które wykorzystywał Pawłów, aby warunkować wydzielanie się s^!liny u psów. Watson pokazał, w jaki sposób są kształtowane takie emocje, jak lęk. Później Joseph Wolpe (zob. rozdział 9 poświęcony psychoterapii) opracował technikę terapeutyczną służącą leczeniu silnych lęków (fobii) przy wykorzystaniu warunkowania klasycznego. Pomysł, na którym opierała się jego praca, polegał na tym, żeby - w celu zmniejszenia reakcji lękowej - przerwać skojarzenie pomiędzy bodźcem warunkowym i bezwarunkowym.

Ta linia badań nad łączeniem warunkowania klasycznego i fobii jest kontynuowana do dziś. Wykazano na przykład, że u dzieci, których rodzice mają fobie, mogą się wykształcić identyczne fobie w stosunku do takich obiektów, jak węże czy pająki przez warunkowanie zastępcze od mamy i taty, nawet jeżeli dzieci nie mają bezpośredniego kontaktu z obiektami fobii (Fredrikson, Annas, Wik, 1997). Odkrycia Pawłowa wykorzystuje się nadal w leczeniu fobii zarówno u dorosłych, jak i u dzieci (np. King i in., 2000).

Nawiązania do teorii Pawłowa są w literaturze psychologicznej i medycznej zbyt liczne, żeby je tutaj dokładniej przytaczać. Zamiast tego omówimy kilka dodatkowych godnych uwagi wyników badań.

Powszechnym problemem dotykającym hodowców na całym świecie są drapieżne zwierzęta, zazwyczaj wilki i kojoty, zabijające i pożerające żywy inwentarz. We wczesnych latach siedemdziesiątych XX wieku przeprowadzono badania, których celem było rozwiązanie problemu zabijania owiec przez kojoty i wilki za pomocą technik opartych na pawiowowskiej teorii warunkowania, tak aby nie trzeba było zabijać drapieżników (zob. Gustafson, Garcia, Hawkins i Rusiniak, 1974). Wilkom i kojotom podsuwano kawałki baraniny zawierające chlorek litu (UCS), związek chemiczny, który powoduje mdłości u zwierząt. Po spożyciu mięsa zwierzęta dostawały zawrotów głowy, miały mdłości i wymiotowały (UCR). Te same zwierzęta, już zdrowe i głodne, umieszczono w jednej zagrodzie z żywymi owcami. Wilki i kojoty rzuciły się na owce (CS), ale kiedy tylko poczuły zapach swojej zdobyczy, przestały atakować i trzymały się z dala od owiec. Gdy otworzono bramę zagrody, wilki i kojoty dosłownie uciekały (CR) od owiec. Te i inne prace badawcze stały się podstawą powszechnie stosowanej przez hodowców metody klasycznego warunkowania kojotów i wilków, aby się trzymały z daleka od stad hodowlanych.

Niezwykle ważną dziedziną, w której w badaniach wykorzystuje się warunkowanie klasyczne, jest medycyna behawioralna. Są dowody na to, że możemy wpływać na działanie układu odpornościowego, stosując pawłowowskie zasady. Ader i Cohen