53629 skanuj0004 (255)

164

Matżcóskodć (małżeństwa, rozwody i sepaiaga)

165

Ruch naturalny ludności

Rezultatem działania wszystkich czynników wymiernych i niewymiernych są zmiany w poziomie rodności i umieralności Przy analizie wpływu tych czynników niezbędne jest uwzględnianie przekrojów terytorialnych i społeczno-zawodowych ludności.

7.2

Matżeńskość (małżeństwa, rozwody i separacja)

Zawarcie małżeństwa lub związku małżeńskiego* oznacza w Polsce zawarcie związku między dwiema osobami płci odmiennej, pociągającego za sobą pewne wzajemne prawa i obowiązki współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych i zwyczajach³. Porównywanie natężenia zawieranych związków małżeńskich w przekroju międzynarodowym jest bardzo utrudnione z uwagi na różne traktowanie związków małżeńskich zawieranych według świeckich i wyznaniowych obrządków oraz różne przepisy prawne (por. s. 142).

Dotychczas w Polsce małżeństwa formalne zawiera się w urzędach stanu cywilnego, gdzie rejestrowane są w tzw. księgach małżeństw. W praktyce życia codziennego powstają jednak związki noszące wszelkie znamiona małżeństwa, nie rejestrowane w urzędach stanu cywilnego. Takie związki noszą nazwę związków kobabitacyjnych lub konkubinackich i nie są objęte sprawozdawczością bieżącą, która opiera się na danych z ksiąg małżeństw. Sprawozdawczość statystyczna obejmuje zatem wyłącznie związki zawarte formalnie, natomiast stan faktyczny, a nie formalnoprawny, rejestruje powszechny spis ludności (por. s. 53).

W1946 r. wprowadzono na terenie całego kraju świeckie urzędy stanu cywilnego; przed 1946 r. obowiązki urzędów stanu cywilnego pełniły, na znacznym obszarze, parafie wyznaniowe. Mimo wprowadzenia świeckich urzędów stanu cywilnego w latach 1946-1958 część ludności nie dopełniła obowiązku zawierania związku małżeńskiego w odpowiednim urzędzie stanu cywilnego, stąd dane statystyczne dotyczące tego okresu są niekompletne. Dopiero ustawa z dnia 2.12.1958 r. o zmianie przepisów prawa o aktach stanu cywilnego³ zabroniła udzielania ślubów religynych przed zawarciem i zarejestrowaniem małżeństwa w odpowiednim urzędzie stanu cywilnego. Moment zawarcia związku małżeńskiego jest określany przez urzędnika stanu cywilnego, w chwili zawierania związku, w formie przypisanej prawem

Konkordat podpisany w 1993 r. między rządem RP a Watykanem wprowadza równouprawnienie związku zawartego w kościele rzymskokatolickim z cywilnym. Związek wyznaniowy powinien być jednak zarejestrowany w urzędzie stanu cywilnego w 5 dni po jego zawarciu (por. s. 142).

Podział zawartych związków małżeńskich na zawierane przez ludność miejską i wiejską ma charakter umowny, przy czym jako kryterium przyjęto miejsce stałego zamieszkania męża⁴.

¹ Rozpatruje sio tu tylko problematykę monogtmicznych związków małżeńskich * R Zasępa. Z Smoliński, Małżeństwa w Pohc* w latach 1950-1959, seria Statystyka Polski. GUS. Warszawa 1960, % 63

¹ DzU 1958, nr 72, poz 358.

⁴ Ten sposób opracowania danych jest stosowany w GUS Zob. Statystyka ludnoici Muł Zeń swa. "ofania i zgony 1955. seria Statystyka Polski, seria F, z 10. GUS. Warszawa 1959

166    Ruch naturalny ludności

Małzeńskość (małżeństwa, rozwody i scpcacja)    167

Rozwód oznacza rozwiązanie związku małżeńskiego przez odpowiedni sąd w formie przypisanej prawem. W praktyce życia codziennego istnieją jednak związki małżeńskie formalnie zarejestrowane, a faktycznie samoistnie rozwiązane. Nie ma przesłanek do określenia, jaki procent faktycznie rozwiązanych związków małżeńskich obejmują rozwody udzielone przez sądy. Należy dodać, żc przepisy o rozwodach obowiązujące w różnych krajach różnią się między sobą i stąd porównywalność tych infoiraacji w skali międzynarodowej jest ograniczona.

Moment udzielenia przez sąd rozwodu jest niewystarczający do prowadzenia analizy. Rzeczywisty rozkład pożycia małżeńskiego mógł przecież nastąpić znacznie wcześniej Dlatego też w polskiej praktyce statystycznej informacje o rozwodach rozpatrywane są co najmniej w następujących ujęciach:

1)    rozwody według wieku małżonków w momencie zawarcia małżeństwa,

2)    rozwody według wieku małżonków w momencie rozpoczęcia oddzielnego zamieszkiwania⁹,

3)    iozwicdzeni według okresu wspólnego zamieszkiwania oraz wieku w momencie rozpoczęcia wspólnego zamieszkania.

Konkordat podpisany w 1993 r. między rządem RP a Watykanem wprowadza kategorię separacji.

Główny Urząd Statystyczny publikuje systematycznie bilans małżeństw, uwzględniając liczbę małżeństw zawartych, rozwiązanych przez śmierć męża lub żony oraz przez rozwód i separację. Wśród rozwiązanych związków utrzymuje się od lat względnie stała proporcja: 60% przez zgon męża, 21 % przez zgon żony i ok. 19% przez rozwód. Warto odnotować, że w latach 1993-2000 rejestrowano nadwyżkę. małżeństw rozwiązanych nad zawartymi, z wyjątkiem 1999 r. Oznacza to, że liczba istniejących w Polsce małżeństw w omawianym okresie systematycznie malała. O ile w końcu 1992 r. istniało 9240 tys. małżeństw, o tyle w końcu 20001, było ich już 9186 tys.

7.2.1

Współczynniki małżeństw i rozwodów

Natężenie (inaczej częstość) zawierania związków małżeńskich jest oceniane najczęściej na podstawie ogólnego współczynnika zawierania małżeństw (WJ:

w.^c,    om

gdzie:

M, — ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie r,

L, — liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w badanym okresie,

C — constans (100 lub 1000).

⁵ Jeżeli w dniu wniesienia powództwa małżonkowie mieszkali wspólnie, ich wiek Jest ustalany w tym momencie

Wartość poznawcza omawianego współczynnika jest jednak ograniczona, ponieważ istotny wpływ na jego poziom mają zmiany w strukturze ludności według wieku (np. silny wzrost liczby dzieci), a porównania w skali międzynarodowej mogą prowadzić do błędnego wnioskowania. Aby zwiększyć możliwość porównań, oblicza się współczynniki zawierania małżeństw w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich (np. w stosunku do ludności w wieku 20 lat i więcej):

H(7.2)

^Lno*

gdzie:

M, — ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie f,

— liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie badanego okresu lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym okresie,

C — constans (100 lub 1000).

Przy obliczaniu współczynników zawierania małżeństw celowe jest wyodrębnianie współczynników uwzględniających stan cywilny nowożeńców

Na podstawie wyżej podanych wzorów (7.1) lub (7.2) są także obliczane współczynniki rozwodów (W,) — w liczniku znajduje się wówczas liczba rozwodów R_r Ze względu na małe wartości, jakie przyjmują współczynniki rozwodów, wyrażane są one czasami w przeliczeniu nie na 1000, lecz na 10 000 ludności.

Natężenie rozwodów oblicza się czasem również według wzoru:

^W'⁼M,^C'    ⁽⁷³⁾

gdzie:

R, — liczba udzielonych rozwodów w okresie I,

M_t — liczba zawartych małżeństw w okresie /,

C — constans (1000 lub 10 000).

W liczniku tego wzoru znajduje się liczba rozwodów dotycząca małżeństw zawartych w dowolnym ubiegłym okresie przez osoby żyjące w okresie badanym r, w mianowniku zaś jedynie zbiorowość małżeństw zawartych w badanym okresie. Tak obliczana miara natężania udzielania rozwodów nic jest więc doskonała.

Z uwagi na ograniczoną wartość poznawczą zarówno parametrów W_m, jak i IV , podstawą szczegółowych analiz zawierania małżeństw i udzielania rozwodów są zazwyczaj współczynniki cząstkowe, tj. obliczane dla określonych grup wieku, osobno dla kobiet i mężczyzn.

Ogólne współczynniki zawierania małżeństw przedstawiono w tablicy 7.2, a zmiany poziomu współczynników zawierania małżeństw i udzielania rozwodów, obliczonych według wzorów (7.2) i (7.3), w tablicy 7.3.

Obecnie liczba rozwodów- jest prawie 4 razy większa niż w 1950 r., a częstotliwość rozwodów osób w wieku 20 lat i więcej jest ponad 2 razy większa.