28 (303)

148 Arkadiusz Jabłoński

«kwęgh. Miał on znaczenie 'panujący, pan, władca, książę*. Pierwotna forma kniądz w XIII w. w wyniku rozpodobnienia dwu brzmień nosowych, spółgłoski nosowej i samogłoski nosowej kń-»kś, przybrała postać ksiądz (SES; Klich, 86, Łoś, 146-148). Natomiast duchowny jest urzeczownikowionym w XIV w. na gruncie języka polskiego przymiotnikiem oznaczającym 'dotyczący ducha, duszy, im właściwy*.

Dla obu tych wyrażeń znaczenie 'osoby duchownej' jest więc znaczeniem wtórnym. Ksiądz to kościelne znaczenie miał już, co najmniej, pod koniec XIV w., a znaczenie świeckie, pierwotne, utracił w XVI w. Nazwa ksiądz oznaczała duchownych, i to nie tylko katolickich (Klich, 87 n. uważa, iż znaczenie to przeniesiono z języka czeskiego; inaczej na ten temat patrz: Łoś 148; ES). Jako nazwa i tytuł charakterystyczny tylko dla duchownych katolickich funkcjonuje dopiero w okresie nowopolskim.

Duchowny do dzisiaj ma znaczenie ogólne 'osoby powołanej i wyświęconej przez różnego rodzaju zgromadzenia religijne i kościelne do pełnienia określonej funkcji, w przeciwieństwie do osób świeckich’. Dlatego bardzo często występuje z odpowiednimi przymiotnikami określającymi jego przynależność religijną, np.: duchowny katolicki, duchowny protestancki, duchowny żydowski. Wyraz ten funkcjonuje też nadal w swej pierwotnej funkcji przymiotnikowej, lecz jedynie w znaczeniu 'przynależny duchownym, im właściwy’, natomiast w znaczeniu 'związany z duchem', został wyparty przez przymiotnik duchowy.

Kolejne trzy nazwy ogólne: pop, kapłan i żak są zapożyczeniami bezpośrednimi z języka czeskiego. Najstarszą z nich jest pop, który w okresie najdawniejszym stanowił wspólną wszystkim językom słowiańskim nazwę duchownego w ogóle. Takie znaczenie utrzymało się w języku polskim do XV w., por. SSt: jeś pop na wieki podług zakona Melchizedech [...] FI 109.5, Pirzwy pop (=papież) Lasota wziął moc od chobota Wiklef 426. Współczesne znaczenie popa jako 'duchownego Kościoła wschodniego, prawosławnego’ było w XV w. jednym z wielu. Od drugiej połowy XV w. zaczyna być ten wyraz używany z odcieniem ujemnym (Klich, 112): nieuczciwy popye 1440 MMAe XVI. 125. Linde podaje takie cytaty, jak: Nie grzech popa złupić Alb w. 4, Czart swoie, pop swoie Zab 15. 187. W znaczeniu duchownego katolickiego pop wyparty został w XV w. przez księdza, a w znaczeniu duchownego w ogóle przez zapożyczonego również, z czeszczyzny kapłana.

Kapłan, poświadczony w języku polskim od XIV w., ma szerokie znaczenie 'osoby uprawnionej do pełnienia czynności związanych z kultem religijnym, pośrednika między bóstwem a wiernymi'. Należy tu nadmienić, że w polskim kapłan ma od początku znaczenie o wiele szersze niż jego pierwowzór w czeskim - kapłan. Termin czeski w średniowieczu ograniczony był znaczeniowo do 'kapelana, duchownego pełniącego obowiązki przy kaplicy’, podczas gdy nasze zabytki mówią o znaczeniu szerszym 'presbyter’ i jeszcze szerszym 'clericus' (Klich, 74). W znaczeniu terminu czeskiego w języku polskim używany był natomiast, zapożyczony wprost z łaciny, kapelan. Współcześnie kapłan znaczy w czeszczyźnie 'księdza, pomocnika proboszcza’ (PSJ), ma więc znaczenie również węższe od polskiego.

Według Klicha jako 'duchowny, clericus' w XVI-wiecznych polskich zabytkach językowych występuje również żak (Klich, 49): aby czy to duchowny żacy naszego królestwa (iideem clerici nostri regni) Swtsł. 251; Mimo to gdzie zak święcony albo caplan byłby zabit (ubi clericus ordinatus vel presbyter esset occisus) ib. 230. L podaje żaka w znaczeniu 'studenta', ewentualnie uczącego się na księdza, jak w przytaczanym przysłowiu Nie z każdego żaka będzie ksiądz.

Począwszy od XVI w., w różnych okresach zbiór nazw ogólnych został poszerzony o terminy: duszpasterz, eklezjasta (eklezjastyk), kleryk, ofiarnik (ofiarownik), pontyfeks, prezbiter. Nazwą rodzimą jest duszpasterz, rodzajem hybrydy ofiarnik (ofiarownik), pozostałe są pochodzenia greckiego lub łacińskiego.

Ofiarnik (L, SWil, SW podają oboczną postać ofiarownik) jest XVI-wiecznym neologizmem, utworzonym na gruncie protestantyzmu polskiego w wyniku niechęci obozu reformatorskiego do katolickich terminów kapłan i ksiądz. Termin ten nigdy nie uzyskał cha-