290

fmrvfl Kmam

Udrażnianic najważniejszych korytarzy ichtiologicznych w r/ckach Polski <Wi*U i Odra) ma realną szansę urzeczywistnienia, między innymi ze względu na podpiiaą umowę pomiędzy Organizacją do spraw Wyżywienia i Rolnictwa Organizacji Narodów Zjednoczonych (FAO ONZ) oraz Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi celem realizacji projektu TCP/POL/3003(A) pt „Otwieranie szlaków migracji ryb wędrownych w rzekach Polski**. Zamierzeniem projektu było zapewnienie rządowi polskiemu pomocy w przywróceniu „ciągłości historycznych szlaków migracji łososia i innych gatunków ryb wędrownych”. Eksperci FAO współpracują przy opracowaniu koncepcji zapewnienia oraz przywrócenia ciągłości migracji ryb na stopniu Malczyce oraz zaporze we Włocławku. Dodatkową korzyścią z realizacji projektu było szkolenie polskich ekspertów w zakresie urządzeń służących migracji rybom. Pierwszą część projektu realizowano w fatach 2006-2007 (Jelonek. Wierzbicki 2008); obecnie (2000 rok) w trakcie realizacji jest druga część.

Do zachowania, wyznaczania i przywracania ciągłości koryt rzecznych obliguje nas także aft. 4 Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000'60/WE z 2000 r.). Artykuł ten zobowiązuje kraje członkowskie UE do ochrony, poprawy i przywrócenia stanu wszystkich wód naturalnych oraz wszystkich silnie zmienionych części wód powierzchniowych w celu osiągnięcia odpowiednio dobrego stanu ekologicznego oraz dobrego potencjału ekologicznego i dobrego stanu chemicznego tych wód. Powyższe postanowienia trzeba zrealizować do 20I5 roku. Dla silnie zmienionych części wód powierzchniowych, czyli przekształconych antropogenicznie rzek i potoków (takimi są m.in. wody zbiorników zaporowych) oznacza to podjęcie różnych działań naprawczych, w wyniku których zostaną zapewnione warunki zbliżone do ekologicznego kontinuum. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera umożliwienie migracji faunie wodnej (Jelonek. Wierzbicki 2008).

Przywrócenie drożności korytarza ekologicznego rzeki, zakłóconej przez istniejące w jej korycie bariery, to nie tylko budowa sprawnie funkcjonujących urządzeń służących do migracji ryb przez zapory i stopnie wodne łub modernizacja istniejących. Temu celowi służy też likwidacja (rozbiórka) zapór i stopni wodnych.

Likwidacja zapór i stopni wodnych sprawi, że z czasem zostaną przywrócone pierwotne, tj. sprzed okresu utworzenia bariery, stosunki wodne nie tylko w samej rzece, lecz również jej w dolinie, co w efekcie końcowym umożliwi odtworzenie drożności korytarza ekologicznego całej doliny rzecznej. Powrót do stanu przedregulacyjnego nie jest jednak zawsze możliwy. Ograniczeniem i przeszkodą może być istniejący stan zagospodarowania czy infrastruktury, który utworzył się po okresie powstania zapory. Radykalna zmiana warunków wodnych w aktualnym krajobrazie może rodzić rozbieżność interesów i konflikty.

Rozbiórka zapór wodnych nie jest jednak zjawiskiem masowym, podejmowanym na dużą skalę. Wprawdzie w Raporcie Światowej Komisji Zapór Wodnych czytamy, że obecnie w Stanach Zjednoczonych więcej zapór się wycofuje z eksploatacji niż buduje (Zapory a rozwój 2000), to większość z nich posiadała niewielkie rozmiary, zagrażała bezpieczeństwu lub była przestarzała (Bigford 2004). Wspomniany autor, opierając się na różnych źródłach podaje, że w okresie od 1912 roku do lat kończących dwudziesty wiek rozebrano w USA 465, a od 1970 roku co najmniej 123 zapory. Usuwano je dla poprawy bezpieczeństwa, potrzeb przywrócenia drożności rzeki i ochrony gatunków ryb wędrownych oraz w innych celach.

Todaje też przykłady zapór desygnowanych do rozbiórki. Usunięcie tych przeszkód ma aa celu umożliwienie anadromicznym gatunkom ryb dotarcie do ich dawnych tarlisk.

5.4.Z. Działania kompensacyjne

Podczas przygotowywania koncepcji nowego zbiornika należy uwzględnić zasadę ^oszczędnego korzystania z terenu”, tzn. tak zaplanować zakres prac budowlanych, by « możliwie najwyższym stopniu zapewnić ochronę środowiska przyrodniczego. Jeśli przekształcenie elementów przyrodniczych jest nieuniknione, trzeba przewidzieć złagodzenie oddziaływania zbiornika na środowisko poprzez zaplanowanie i podjęcie działań w ramach kompensacji przyrodniczej. W przypadku budowy zbiornika na obszarach sieci Natura 2000 działania kompensacyjne są obowiązkowe (Litewka 2005).

5.4.2.1. Odtworzenie zatopionych siedlisk

Do napisania niniejszego rozdziału wykorzystano głównie materiały owsie w artykule Łosia i Żbikowskiego (1990).

Często zdarza sic. Ze w obszarze czaszy planowanego zbiornika - zwłaszcza w menach dolinowych - znajdują się tereny posiadające zróżnicowane warunki siedliskowe.

Są lo przeważnie siedliska bagienne i zalewowe z mnogością zagłębień, starorzeczy i rozmaitych ..oczek*' wodnych. Charakteryzują się one na ogół dużą bioróżnorodnością i są cenne ekologicznie. Po wypełnieniu misy zbiornika wodą warunki siedliskowe na tym obszarze zostają w znacznej mierze ujednolicone, a powstała nowa biocenoza zbiornikowa, w wyniku zmniejszenia się zróżnicowania siedlisk, jest znacznie zubożona Dla zrekompensowania poniesionych strat, w nowo utworzonym zbiorniku można tworzyć biotopy zastępcze

Tworzenie nowych siedlisk flory i fauny jest technicznie łatwiej wykonalne na płyciznach, a więc na zbiornikach płytkich szeroko rozlanych, w rejonie cofki zbiorników większych czy w zbiornikach wstępnych. Czynnikiem warunkującym sukces przy kreowaniu takich biotopów są małe wahania lustra wody. W przypadku braku w czaszy zbiornika dogodnych warunków terenowych na wykonanie siedlisk zastępczych, można je wybudować w bezpośredniej bliskości zbiornika. Z terenów obrzeżnych najlepiej na te cele nadają się obszary zabagnione, podmokłe, niewykorzystywane stawy rybne itp.

Przy odbudowywaniu zatopionych biotopów wykorzystuje się możliwości stwarzane przez warunki terenowe oraz kieruje się zasadą ich dostosowania do wymogów przyszłych biocenoz. Często biotopami zastępczymi są: sztuczne wysepki otoczone różnej głębokości wodą, mocno rozwinięta poprzez liczne cyple i zatoki linia brzegowa, zaś na obszarach położonych poza zbiornikiem — stawy rybne albo siedliska wodno-błotne.

Płycizny urozmaicone mozaiką wysepek są miejscem zasiedlania ich przez ptactwo wodne, stąd też powinny być kreowane z dala od osiedli ludzkich, terenów rekreacyjnych oraz w trudno dostępnych miejscach.

Aby uświadomić sobie, jakie istnieją możliwości utworzenia biotopów zastępczych w miejsce utraconych, przytoczę kilka przykładów rozwiązań, zastosowanych na niektórych zbiornikach niemieckich: