29 (559)

2.4. ŹRÓDŁO ARCHEOLOGICZNE

f

Źródło archeologiczne to każda rzecz lub informacja pochodząca z przestrzeni reliktowej lub z jej otoczenia, objaśniająca tę przestrzeń i służąca realizacji celu badań terenowych.

f

Źródła kulturowe to obiekty, warstwy archeologiczne i inne relikty osadnictwa, a wśród nich artefakty — rzeczy wytworzone ręką ludzką, tzw. zabytki ruchome, i ekofakty — powiązane z osadnictwem szczątki roślinne i zwierzęce²⁰, a także wydobyte z naturalnych złóż i przeznaczone do przetworzenia surowce. Wszystkie one są źródłami kulturowymi materialnymi. Do źródeł kulturowych zaliczymy też relacje uzyskiwane w trakcie wywiadu terenowego, tradycję miejscową, przekazy historyczne oraz wiedzę, która pozwala nam na pośrednie oznaczenie atrybutów źródeł materialnych, na przykład przekazy etnograficzne. Ten rodzaj źródeł nazwiemy źródłami kulturowymi niematerialnymi.

Źródła przyrodnicze to wszystkie rzeczy i informacje pochodzące z przestrzeni reliktowej i jej otoczenia, nie będące źródłami kulturowymi, ale objaśniające środowisko, w jakim ludzie bytowali, które przeobrażali i wykorzystywali dla swoich potrzeb.

Niszczący charakter badań archeologicznych narzuca inny jeszcze podział:

Źródła pierwotne to wszystkie źródła pozostające w miejscu odkrycia, a więc warstwy i obiekty, oraz takie, które po właściwym zabezpieczeniu mogą być z tego miejsca wydobyte, a więc zabytki.

Źródła wtórne to wszystkie informacje o relacjach miedzy źródłami pierwotnymi oraz kopie tych źródeł sporządzane w przypadkach, kiedy nie mogą być po-

f

znane inaczej niż poprzez metodyczne ich zniszczenie w miejscu badań. Źródła wtórne są najważniejszą częścią dokumentacji badań terenowych.

Z punktu widzenia miejsca zajmowanego w systemie poznawczym źródła dzielą się na elementarne i złożone. Źródło elementarne to takie, które jest wyłącznie, choć niekoniecznie wystarczająco, objaśnione samo przez się na pod-

²⁰ Termin „ekofakt” bywa niekiedy rozumiany znacznie szerzej, obejmując na przykład warstwy naturalne znajdujące się w granicach stanowiska archeologicznego, a niekiedy także właściwości środowiska przyrodniczego w jego otoczeniu. Wykładnia tutaj przyjęta zakłada, że pojęcie to, będąc wyraźnie opozycyjne wobec artefaktu, wspólnie z nim znajduje się na tym samym poziomie poznawczym. Artefakty i ekofakty pełnią w trakcie badań potowych rolę indykatorów innych źródeł (obiekty, warstwy), różniąsię jedynie metodami, którymi same są identyfikowane (ekofakty są przedmiotem analiz specjalistycznych). Granica pomiędzy arte- a ekofaktem bywa często niemożliwa do wyznaczenia. Podtrzymujący konstrukcje słup drewoiiany zalicza się w równym stopniu do obu kategorii. Rola, która będzie mu przypisana, zależy więc nie tylko od zakresu informacji, których jest nośnikiem, ale w nie mniejszym stopniu od celu, jakiemu mająsłużyć. Istotnym rozróżnieniem między obu kategoriami jest to, że artefakt jest zabytkiem, a ekofakt nie musi nim być. Warstwy naturalne, w tym także podłoże glebowe, zdefiniowane są tutaj jako źródła przyrodnicze.

stawie miejsca, jakie zajmuje we właściwych sobie systemach klasyfikacyjnych. Źródłem elementarnym jest garnek gliniany objaśniony przez formę, ornament i technologię wykonania, a także skorupa, chociaż wybór kryteriów będzie w tym przypadku zapewne skromniejszy. Ale zgodnie z definicją źródłem elementarnym jest także obiekt lub warstwa, jeżeli ich funkcja lub chronologia jest wystarczająco wyjaśniona przez kształt, wypełnienie i uzasadnione domniemanie cech konstruk-cyjnych. Źródło złożone to takie, które dodatkowo lub wyłącznie objaśnione jest przez inne źródła powiązane z nim w taki sposób, że są częścią jego struktury lub, pozostając na zewnątrz, tworzą dla niego kontekst poznawczy.

Posługując się dla rozróżnienia obu pojęć przykładem źródła, które w zależności od przypisania jednemu z nich może znajdować się na różnych poziomach poznawczych, powiemy, że studnia rozpoznana jako taka na podstawie właściwego sobie kształtu, domniemaniu cembrowiny, bez której kształt ten nie mógłby być utrzymany, i charakterystycznej sedymentacji wytrąconych z otoczenia drobnych cząstek glebowych, będzie źródłem elementarnym. Jeżeli jednak w obrębie studni zachowają się resztki wieńców drewnianych lub powiązane z nią zabytki, one będą źródłami elementarnymi, a ona sama źródłem złożonym.

Każde źródło, z wyjątkiem źródeł wtórnych, opisane jest wystarczająco przez oznaczenie czterech cech: natury, w odpowiedzi na pytanie: czym jest (było)?; funkcji — jakie było jego przeznaczenie?; struktury — jak i z czego jest utworzone? i chronologii — z jakiego czasu pochodzi?. Każda z tych cech, które nazywamy atrybutami źródła, może być oznaczona w sposób wyczerpujący lub niepełny, a także może pozostać całkowicie nieoznaczona. W badaniach archeologicznych, szczególnie terenowych, opis wyczerpujący jest właściwie nieosiągalny. Wyrazem tego stanu rzeczy jest akceptacja opisu niepełnego i przypisanie mu wystarczającej miarodajności. Jest to przejaw pragmatyzmu badawczego, ale niesie za sobą poważną trudność metodyczną związaną z archiwizacją danych, a pośrednio ich wykorzystaniem do analiz. Wiąże się to z faktem, że punktem wyjścia każdej analizy jest kwantyfikacja informacji wejściowych. Każda z tych informacji powinna być kategoryczna, chociaż ich zbiór, będący rozkładem, kategoryczny nie jest. Jeżeli warunek ten nie jest spełniony, postępowanie metodycznie prawidłowe powinno polegać na określeniu dla każdej z danych „stopnia zbliżenia do kategoryczności”. Nietrudno się wszelako zgodzić, że zdanie: „obiekt jest z prawdopodobieństwem 90 procent studnią, z 60-procentową szansą na obecność zrębowej cembrowiny” jest dość dziwaczne, nawet jeżeli na boku pozostanie problem, jak liczyć owe procenty. Dlatego godzimy się z faktem, że dane źródłowe pochodzące bezpośrednio z badań terenowych są „ukategorycznione” przez wiedzę oboczną autora badań, a obraz rzeczy wyłaniający się z analiz dokonywanych na każdym z poziomów poznawczych jest siłą rzeczy nieco utopijny. W trakcie gabinetowego opracowania materiałów mankament ten będzie łagodzony. W oddzielnym artykule powiemy, jaka powinna być konstrukcja systemu archiwizacji źródeł, aby to uściślenie informacji nie dyskwalifikowało wstępnych ustaleń z badań terenowych.

67