29 (7)

Najważniejsza w życiu jednostek i narodów jest zwykła przyzwoitość.

współodpowiedzialnymi dziejącego się dramatu, a na pewno nie upoważnia do wspólnoty w męczeństwie, gdyż ci, co mieszkali na kościach Henryczka Fichtelbauma, wcale nie byti męczennikami, co najwyżej odcinali kupony od cudzego nieszczęścia, co zawsze test głupie i niegodziwe.

Z tej warstwy okupacyjnej narrator czyni wycieczki ku przeszłości i przyszłości. ostro rozliczając się z narodowymi mitami. Ten głoszący o polskiej tolerancji został obalony w marcu 1968, gdy cudem ocalona Irma musiała wyjechać z Polski na skutek antysemickiej nagonki. Szczypiorski postrzega Polaków jako naród skrzywiony, ludzi żyjących po wojnie nie tyle życiem własnym, co cudzym, narzuconym, nieświadomych przy tym. że zostali okaleczeni, bo bez Żydów nie są już tymi Polakami, jakimi byli niegdyś i powinni pozostać na zawsze. W ujęciu Szczypiorskiego powojenne dzieje Polaków to los narodu wypaczonego, zagubionego, który stracił gdzieś ideały i wartości kultywowane w przeszłości, popadając w stan duchowego upodlenia. Dorosły Paweł Kryński, rozmyślając na nędzą współczesności, pyta z rozpaczą: Gdzie się podziała nasza wolność, jeśli nie możemy być sobą? Gdzie się podziałem, kiedy się zawieruszyłem?

Znamienny jest tytuł powieści Początek - gdyż zadaje w niej Szczypiorski pytanie, kiedy się rozpoczęła ta nasza narodowa degrengolada? I wskazuje na okupację, czas agresji dwóch totalitaryzmów: jeden, hitleryzm, skaził tę ziemię Holocaustem, drugi, stalinowski komunizm, zatruł dusze jej mieszkańców. Od tego czasu Polska żyje okaleczona, ułomna, odarta z mitów, skonfrontowana z własną małością i podłością - w jakim innym kraju osobnik pokroju Pięknego Lola. zamiast trafić do sądu, może zrobić piękną zawodową karierę? Ludzie szlachetni, tacy jak profesor Winiar, odchodzą lub są spychani na margines, do przodu pchają się łajdacy i chamy, nadając ton życiu społecznemu. Jak upiorne echo wracają wciąż wypadki marcowe, gdy po raz pierwszy sama Polska Polskę zhańbiła i wdeptała w błoto! Kraj, do wojny rozwijający się w miarę normalnie, został przez dwudziestowieczne totalita-ryzmy zepchnięty na boczny tor historii, wiodący ku duchowej i moralnej degrengoladzie.

Oprócz tych gorzkich refleksji nad polską współczesnością zawiera powieść Szczypiorskiego szereg losów ludzkich, niekiedy zadziwiających, jak Artura Hirschfelda. który, zostawszy Władysławem Gruszką, przemienił się w polskiego nacjonalistę i wojującego antysemitę, czy Marysi Wiewiór-skiej. która czyni odwrotnie, wraca do swych żydowskich korzeni i wyjeżdża do Izraela jako Miriam Wewer Świat co prawda jest zły, często okrutny, ale poszczególni ludzie starają się być dobrzy, jak krawiec Kujawski i sędzia Romicki. Misternie plecione wątki koncentrują się w Warszawie, ale często rozbiegają na cały świat, tam, gdzie los rzuca bohaterów. Początek nie ukrywa przy tym swych publicystycznych ambicji, to wyrazista, zaangażowana powieść, atakująca myślowe schematy i obiegowe mity, a zarazem broniąca tolerancji, humanistycznych wartości, moralnych zasad -i podkreślająca, że najważniejsza w życiu jednostek i narodów jest zwykła przyzwoitość.

Co po końcu?

Rok 1989 ziścił to. co się bohaterowi Małej apokalipsy nie mieściło w głowie - upadł komunizm. Dla literatury oznaczało to całkowicie nową sytuację, uwolniona od trybutów narodowych, od misji zwalczania słowem totalitaryzmu, znalazła się wobec całkowicie odmiennych wyzwań, musiała zmierzyć się z pore-wolucyjnym chaosem; dawne leitmotivy runęły w proch, pojawiły się nowe, mgliste i niejasne. Okres do 1989 nazywany jest wciąż z rozpędu „współczesnością”. ale można mniemać, że za kilkanaście lat dla historyków literatury „współczesnym" będzie to, co się działo po owym pamiętnym roku.

JACEK INGLOT

TOTALITARYZM - od. łac. totus - cały; system społeczny, polegający na przejęciu przez państwo całkowitej kontroli nad wszystkimi dziedzinami życia społecznego. W systemie totalitarnym jednostka zostaje podporządkowana państwu, wyzbyta wszelkiej podmiotowości, zobowiązana jest do bezwzględnego posłuszeństwa; jej życie regulują ustanawiane przez władzę nakazy i zakazy, posłuch wymuszany jest terrorem, wszelkie objawy nieposłuszeństwa są bezwzględnie tępione. Za ustroje najpełniej wcielające ideę totalitaryzmu uchodzą faszyzm i komunizm - z jedną różnicą: faszyzm nie ukrywał swych ludobójczych planów, otwarcie głosił nienawiść i program podbojów, komunizm zaś skrywał swe imperialne zakusy pod szczytnymi hasłami pokoju, postępu i społecznej sprawiedliwości, np. nigdy nie mówiono o agresji, zawsze o „bratniej pomocy", co jest zresztą cechą typowej dla mego • nowomowy.

UTOPIA - od grec. ou - nie, oraz topos - miejsce, dosł. miejsce nieistniejące; kraina istniejąca jedynie w wyobraźni lub literaturze, idealne państwo, wzorzec praw i stosunków społecznych; w potocznym znaczeniu mrzonka, rzecz nierealna, niemożliwa. Termin wziął się od tytułu traktatu renesansowego myśliciela angielskiego Thomasa More'a. Francis Bacon, angielski filozof, w swym dziele pt. Nowa Atlantyda przedstawia model idealnego państwa rządzonego przez uczonych, gdyż jedynie oni potrafią poprowadzić ludzkość drogą postępu i zapewnić nieustanny rozwój wiedzy i dobrobytu. Literacka utopia stanowi zatem projekt doskonałego ustroju społecznego, w którym nie istniałyby takie negatywne zjawiska jak przemoc, niesprawiedliwość, bieda i wyzysk; to świat znacznie ulepszony względem tego znanego autorowi i czytelnikom.

POWTÓRKA Z E P O K U-L-TZ73 29