2
6

6. Koncepcja społeczeństwa przymysłowego często łączy się ścisłe z tzw. teorią modernizacji, odnoszącą się do społeczeństw nieuprzemysłowionych. Pojęcie modernizacji dość wyraźnie zazębia się z założeniami i tematami, którymi zajmowaliśmy się do tej pory. Kluczową lezą teorii modernizacji jest twierdzenie, że społeczeństwa „słabo rozwinięte” pozostają w pułapce tradycyjnych instytucji, z której muszą się wyzwolić, chcąc osiągnąć dobrobyt gospodarczy, jaki jest udziałem Zachodu. Również tę perspektywę przedstawia sic w sposób mniej lub bardziej wyrafinowany. Czasami modernizacja oznacza po prostu „westernizację” (skrót myślowy, któremu, trudno się oprzeć, jes'li uważa się, że wszystkie społeczeństwa przemysłowe są w zasadzie takie same). Większość autorów przyznaje jednak, że społeczeństwo przemy słowo obejmuje instytucje ukształtowane pierwotnie w kulturze zachodniej i że inne społeczeństwa na drodze do uprzemysłowienia będą w jakiś sposób różniły się od Zachodu. Zarazem jednak panuje przekonanie, że „niedorozwój” można przezwyciężyć, jedynie przyjmując sposoby zachowania wzorowane na obowiązujących dzisiaj w społeczeństwach uprzemysłowionych. Problemy, jakie nasuwa ten punkt widzenia, omówię w rozdziale 7.

Ponieważ dotychczas snuliśmy rozważania na dość abstrakcyjnej płaszczyźnie, warto teraz pewne sprawy ukonkretnić. Można to uczynić przez przybliżenie jednej z wersji teorii społeczeństwa przemysłowego i jej porównanie z interpretacją marksistowską. Znakomicie nadaje się do tego wersja przedstawiona pizez Ralia Dahrendorfa . Choć pierwsze wydanie jego książki ukazało się już dość dawno, a sam autor stopniowo zrewidował niektóre wyłożone tam poglądy, pewne idee naaai zachowały aktualność. Co więcej, książka ta była od początku pomyślana jako krytyczne odczytanie Marksa i dla-[_eg0 stanowi punkt wyjścia do porównania ze stanowiskiem o charakterze bardziej jednoznacznie marksistowskim.

Dahrendorf rozpoczyna swoje wywody od bezpośredniego porównania względnej użyteczności pojęć społeczeństwa „przemysłowego” i „kapitalistycznego”. Choć przez Marksa było używane to drugie, to w odniesieniu do społeczeństw Zachodu jako termin bardziej pojemny jest—zdaniem Dahrendorfa—-to pierwsze. „Produkcja przemysłowa — dowodzi Dahrcndort — nie jest tylko chwilowym gościem w historii, lecz prawdopodobnie zostanie z nami na zawsze w takiej czy innej toimie .

Industrializacja oznacza w jego ujęciu mechanicznąprodukcję

towarów w fabrykach lub innego rodzaju przedsiębiorstwach, a społeczeństwo przemysłowe to społeczeństwo, w którym in-dustrializm jest dominującą formą organizacji gospodarczej.

Dahrendorf nic pozostawia wątpliwości, że industrializacja jest podstawowym czynnikiem rozwoju współczesnych społeczeństw. Kapitalizm, twierdzi, oznacza tylko pewien sposób organizacji społeczeństwa przemysłowego loimę przejściową ograniczoną do społeczeństw Europy Zachodniej w XIX i na początku XX wieku. Jego zdaniem społeczeństwo kapitalistyczne to takie społeczeństwo, w którym produkcja przemysłowa znajduje się głównie w rękach prywatnych; przedsiębiorca przemysłowy jest zarazem właścicielem 1 abry-ki lub fabryk i zwierzchnikiem robotników. Połączenie własności przemysłowej i sprawowania władzy jest jednak zjawiskiem krótkotrwałym. W związku ze wzrostem skali przemysłu od czasów Marksa posiadanie kapitału nie zapewniajuż kontroli nad systemem zarządzania przedsiębiorstwem . Pro-

"^{Rail Dahl}'^endorf, Cla.f.v and Claus Cimflict in Indnstrial Socieiy. Stanford 1959 (oryginalne wyd. niemieckie 1957).

* Klasyczny opis tej sytuacji przedstawili A.A. Berle i G.C. Means, The Modern Corporation and Primte Property. New York 1968 (1 wyd. 1932).

40

41