26

odnosiły sukcesy, nigdy nie opanowały więcej niżczęść świata. Główne powiązania pomiędzy „centrum” — aparatem administracyjnym rządu — a jego obszarami „prowincjonalnymi” utrzymywano za pomocą siły polityczno-militarnej. Od XVII wieku, z wyraźnym przyspieszeniem w XIX i XX stuleciu, zaczęła się jednak tworzyd światowa gospodarka kapitalistyczna. W światowej gospodarce kapitalistycznej, która w XIX wieku stała się w sposób naturalny systemem globalnym, główne powiązania w skali ogromnego obszaru mają charakter ekonomiczny, natomiast władza polityczno-militarna znajduje się w rękach państw narodowych, z których każde ma ściśle wyznaczony obszar jurysdykcji. Jak mówi Wallerstein:

kapitalizm jako rodzaj gospodarki opiera się na fakcie, że czynniki ekonomiczne działają na obszarze większym niż mogący znaleźć się pod całkowitą kontrolą jakiegokolwiek społeczeństwapolitycznego¹.

Zgodnie z tym poglądem, pomimo źe siła napędowa rozwoju kapitalizmu koncentruje się na Zachodzie — później dołączyły do niego inne kraje gospodarczo rozwinięte, przede wszystkim Japonia — „niedorozwój” nie jest pojęciem, które mogłoby dotyczyć społeczeństw nie dotkniętych kapitalizmem. Ich „niedorozwój” jest skutkiem ekspansji kapitalizmu. Najważniejszą rolę w formułowaniu tego typu spostrzeżeń odegrali autorzy marksistowscy, jak Frank (patrz poniżej s. 155), lecz dzisiaj jest ona akceptowana także przez wyznawców innych przekonań. Rzadko już broni się teorii modernizacji z naiwnością sprzed dwudziestu lat, a główne cechy współczesnego systemu światowego są przynajmniej pod pewnymi względami przedmiotem refleksji.

W większości analiz wyróżnia się trzy długotrwałe fazy tworzenia się światowej gospodarki kapitalistycznej. Faza pierwsza, trwająca mniej więcej od początku XVI do końca XIX wieku, była zdominowana przez „kapitalizm kupiecki”. Nieco wcześniej Europa po raz pierwszy osiągnęła pewien poziom bezpieczeństwa przed atakami z zewnątrz i rozpoczęła światową ekspansję operacji handlowych. Setki lat od upadku „jej” imperium, cesarstwa rzymskiego, Europa była bowiem niemal bez przerwy zagrożona przez siły zewnętrzne. W roku 1241, na przykład, została wydana na łaskę Mongołów, którzy odnieśli zwycięstwo w decydującej bitwie strategicznej. Powstrzymali ofensywę dopiero z powodu nagłej śmierci swego wodza Ógodeja, a właściwie dlatego, że byli bardziej zainteresowani w utrzymaniu wpływów na Wschodzie niż na Zachodzie. Potem jednak niepodległości Europy, nękanej ciągłymi konfliktami wewnętrznymi, zagroziło imperium otomańskie. Odparcie Turków spod Wiednia w roku 1683 było decydującym wydarzeniem dla historii świata. Po tym fakcie rozwój ekonomiczny, a tym samym militarny, krajów europejskich zapewnił im pewien poziom bezpieczeństwa wobec zagrożenia zewnętrznego, który utrzymał się do pierwszej połowy XX wieku, gdy pojawiły się „supermocarstwa”, czyli Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. Bezpieczeństwo wewnętrzne w ojczyźnie stało się odskocznią dla rozszerzania handlu z zagranicą.

W długim okresie kapitalizmu kupieckiego handlowcy z Europy, posługując się w razie potrzeby bronią palną, „otwierali" wybrzeża Afryki, Azję, Amerykę Północną i Południową. We wszystkich tych regionach ustanawiali forpoczly, zapoczątkowując migrację z Europy do obydwu Ameryk, co stop-

1

linmanuel Wallerstein. The Modem World System. New York 1974. s. 348