2

nej”. Jego zdaniem, działalność profilaktyczna powinna koncentrować się na redu- I kowaniu przypadków niedostosowania społecznego, wykolejeń, patologii społecznej. Zdaniem autora zadaniem profilaktyki jest także uprzedzanie stanów zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego, aby uchronić jednostki i grupy danej populacji przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych. {

W wielu definicjach i wyjaśnieniach tenninu „profilaktyka” brane są pod uwagę | różne czynniki, do których możemy zaliczyć między innymi: aspekt zapobiega-nia zjawiskom; tendencjom, umiejscawiając te czynności w danym kontekście i sytuacyjnym, odnosząc je do różnorodnej praktyki (lub teorii) danej subdyscypli- j ny pedagogicznej czy wycinka rzeczywistości wychowawczej oraz do działań zabezpieczających przed negatywnymi zjawiskami.

O profilaktyce można mówić w szerokim i wąskim znaczeniu. Profilaktyka w ujęciu ogólnym to: czynności naukowo-badawcze, które poznają ogólne prawa i tworzą twierdzenia oraz czynności praktyczne. Profilaktyka sensu stricto odnosi się do działań, które podejmowane są przez osoby wychowujące.

L. Pytka, T. Zacharuk [1995, s. 136] określają profilaktykę jako „system działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się różnych odmian wykolejenia społecznego (nieprzystosowania społecznego)”. Warto określić, że do przedziału diagnozy i oddziaływań profilaktyki społecznej należą również procesy zachodzące na pograniczu zachowań poprawnych, uznawanych za prawidłowe i zachowań szkodliwych, traktowanych jako dewiacyjne. Dziedziną tę interesuje zarówno patologia, jak i norma oraz ich wzajemne relacje. Profilaktyka jest równocześnie „zespołem działań podejmowanych przez jednostki, zespoły specjalistów i nieprofesjonalistów, formalne organizacje i instytucje. Holistycznie pojmowana profilaktyka wiąże się z rozwojowym okresem życia młodzieży oraz z czaseiti jego trwania i rytmem przebiegu, wykorzystywaniem naturalnych więzi międzyludzkich i uwzględnianiem ewolucyjnie wytworzonych kanałów socjalizacji, natomiast interwencje wyspecjalizowane ograniczają się do przypadków specyficznych” [Urban, 1995, s. 113-114],

W pracy przyjęto definicję profilaktyki za B. Hołystem [1994, s. 545], który profilaktykę społeczną określa jako system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych. Najbardziej rozpowszechnionymi działaniami o charakterze profilaktycznym są te, które mają na celu przeciwdziałanie uzależnieniom.

2. Cele, zadania, formy i funkcje działań profilaktycznych

M. Pelcowa [1978, s. 154] formułuje cele profilaktyki jako zapobieganie ujemnym wpływom środowiska na rozwój intelektualny, społeczny i emocjonalny uczniów przez tworzenie odpowiednich warunków wychowawczych w szkole lub winnych instytucjach znajdujących się w zasięgu jej oddziaływania. Do zadań profilaktyki według A. Kamińskiego [1994, s. 74] należy „uprzedzanie stanów zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego, aby uchronić jednostki i grupy danej populacji przed niepożądanymi odchyleniami od stanów moralnych”. Zadanie to mają realizować placówki-, które zostały założone w celu organizacji czasu wolnego.

Wszelkie działania profilaktyczne, niezależnie od swej specyfiki i podawanych definicji mają wspólne cele. T. Duffy [cyt. Gaś, 1993, s. 14] podaje dziesięć podstawowych celów. Są to:

-    rozpowszechnianie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy;

-    kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności: samoświadomości, samooceny i samodyscypliny;

-    rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności umiejętności empatycznych, współpracy, komunikowania się oraz rozwiązywania konfliktów;

-    rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów;

-    kształtowanie między innymi zdolności do wybierania pozytywnych, a nie negatywnych stylów życia;

-    rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której jednostka należy (rodzina, lokalna społeczność, ogół społeczeństwa);

-    rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca ról do naśladowania przez innych (obejmującej między innymi: styl życia, postawy wobec używania środków odurzających, podejmowanie decyzji);

-    rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy, które podnosiłyby jakość życia wszystkich jego członków;

-    kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, by były zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia;

-    umożliwianie wczesnego rozpoznawania, diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań.

Aby zrealizować cel i zadania profilaktyki, stosuje się wiele fonu działań profilaktycznych. E^Breitkopf [1983, s. 141] wyróżnia trzy aspekty działań, które ściśle wiążą się z profilaktyką:

-    analizę sytuacji wychowanka oraz analizę zjawisk otaczających jednostkę, warunków społecznych wraz z dokonaniem prognozy skutków tych zjawisk;

-    wspomaganie rozwoju jednostek poprzez działalność różnego rodzaju instytucji i organizacji kulturalnych i oświatowych;

-    podejmowanie świadomej działalności profilaktycznej przez różne instytucje oświatowe, wychowawcze i kulturalne.

65