2 (591)

106  morfologia — fleksja

tylko to, do jakiego leksemu rzeczownikowego ona należy i jaką ma wartość pod względem kategorii liczby, lecz i to, jaką ma wartość pod względem kategorii przypadka. Wartość rodzajowa przymiotnika uwikłana jest we współzależność z jego wartością liczbową i przypadkową (w analizie pomijamy kategorię stopnia, dla naszego problemu obojętną). Paradygmat przymiotnika ten z uwzględnieniem wszystkich jawnie wyrażonych opozycji rodzajowych wygląda następująco:

sing

nom.	ten		to	ta
gen.		tego		tej
dat.		temu		tej
acc.	tego	ten	to	tę
inst.		tym		tą
loc.		tym	pl	tej
nom.	ci		te
gen.		tych
dat.		tym
acc.	tych		te
inst.		tymi
loc.		tych

Jak widać, maksymalne zróżnicowanie form rodzajowych przy ustalonych innych wartościach fleksyjnych wynosi cztery (dla biernika liczby pojedynczej). Uwzględnienie wszystkich opozycji w bezpośrednich połączeniach rzeczowników z przymiotnikami wymaga jednak podziału zbioru leksemów rzeczownikowych na pięć klas; sprawdzianem przynależności do odpowiedniej klasy może być — oprócz łączli-wości z biernikiem liczby pojedynczej przymiotników — ich łączli-wość z mianownikiem lub biernikiem liczby mnogiej.

Wybierając więc z podanego wyżej paradygmatu tylko te dwa wiersze, które wprowadzają największe zróżnicowanie, możemy wprowadzić pięć najdrobniejszych oznaczeń wartości rodzajowych form przymiotnikowych:

aec. sing,

ml m2 Hf* tego

m3    n

ten    to

f

tę

j

acc.pl.

tych

te

Aby zatem uwzględnić wszystkie rozróżnienia gramatyczne występujące w połączeniach z formami przymiotników, w zbiorze rzeczowników musimy wyróżnić pięć klas rodzajowych, które nazwiemy odpowiednio Ml (chłopiec), Ml (pies), MS (stół), N (okno), F (ksiąika) (podział jest bardziej szczegółowy od poprzedniego skutkiem rozbicia zbioru M-l na M2 i Mi).

System ten nie wystarcza do opisu połączeń form rzeczownikowych z formami liczebników.

W tradycyjnych opracowaniach gramatyki języka polskiego pewne kontrowersje budzi przypisywanie rodzaju, jako kategorii fleksyjnej liczebnikom. Zdaniem referenta, fleksyjne opozycje rodzajowe dadzą się zaobserwować we wszystkich leksemach, nazywanych w tradycyjnych gramatykach liczebnikami głównymi (do nich ograniczymy klasę liczebników). Nawet w wypadku liczebników, którym odpowiadają tylko trzy słowa fonologiczne i graficzne, np. pięć, pięciu, pięcioma, uwarunkowania są dwojakie: z jednej strony wywołane przez to, jaki rzeczownik łączy się w grupę z liczebnikiem (a więc rodzajowe), z drugiej — przez to, jaką łączliwość składniową ma człon (najczęściej Czasownik) wiążący się z grupą jako całość (a więc przypadkowe). Przedstawmy to w postaci tabeli:

1 2

A.    W klasie jest    pięciu■    chłopców    (pięć    dziewczynek)

B.    W klasie nie ma    pięciu    chłopców    (pięciu    dziewczynek)

C.    Widzę    pięciu    chłopców    (pięć    dziewczynek)

{pięciu chłopcami (pięciu dziewczynkami) pięcioma chłopcami (pięcioma dziewczynkami)

D. Spotkałem się Z

Niemożliwe jest zastąpienie słów pięć i pięciu w miejscach A2 i B2 (a więc opozycja przypadka występuje tu jawnie) oraz w miejscach A l i A2 lub Cl i C2 (a więc występuje tu zróżnicowanie rodzajowe)². Wyraźna opozycja rodzajowa obejmuje w wypisanych przykładach tylko formy mianownika i biernika, zróżnicowane w sposób analogiczny, jak formy liczby mnogiej (w tych samych przypadkach) przymiotników oraz czasowników.

W pozostałych przypadkach mamy neutralizację opozycji rodzaju, a także prawie pełną neutralizację opozycji przypadka.

Oprócz tego spotykamy jednak rzeczowniki nie łączące się w grupy o ogólnej wartości mianownikowo-biernikowej ani z formą pięć, ani z formą pięciu. Jeśli w jednym ze zdań:

W klasie jest pięciu chłopców,

W klasie jest pięć dziewczynek,