37

niczy w przemianach społecznych - ulega przemianom pod wpływem czynników zewnętrznych oraz w trakcie swych przemian sama wpływa modyfikująco na zewnętrzne układy społeczne, a wpływy te bywają niejednokrotnie bardzo istotne, znaczące, których nie sposób nie brać pod uwagę. Rodzina jest więc istotnym elementem społecznych interakcji, od sposobu i poziomu jej funkcjonowania wiele w społeczeństwie zależy, może ona kreować zarówno pozytywne jak i negatywne zjawiska w społeczeństwie jako całości oraz jego substrukturach.

Stosując interesujący nas schemat analityczny do podjętych w artykule kwestii można stwierdzić, że rozwijająca się cywilizacja współczesna jako proces społeczno-globalny bardziej czy mniej zaznaczający się obecnie w poszczególnych krajach na całym świecie, wywiera istotny wpływ na rodzinę, a zmieniająca się rodzina wywołuje specyficzne reperkusje w poszczególnych społeczeństwach. Zainteresujemy się sytuacją występującą w krajach wysoko i średnio rozwiniętych, pomijając kraje odbiegające jaskrawo od standardów współczesności.

Skoncentrujemy najpierw uwagę na zbiorze istotnych zmiennych niezależnych w odniesieniu do rodziny - na współczesnym społeczeństwie globalnym wraz z jego substrukturami, na jego przeobrażeniach, kierunku tych przeobrażeń.

Inrfii.sirin-Ibmjti a nuhiihi

Zapoczątkowane w wieku XIX procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny, totalnie zmieniły życie społeczeństw w wieku XX (W.F. Ogbcurn, M.F. Nimkoff 1955, Z. Tyszka 1970, 1974). Wzmożona, industrialna produkcja podniosła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. Coraz liczniejsze, rozrastające się instytucje przemysłowe i usługowe (z dziedziny usług materialnych i pozamaterialnych) potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej wykształconych pracowników i zarazem odpowiednio przygotowanych zawodowo, co powodowało sukcesywne podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społeczeństwa. Postępy medycyny oraz upowszechnienie opieki medycznej i higieny, to (w'raz z polepszeniem sytuacji materialnej) powody znacznej poprawy sytuacji zdrowotnej ludności wielu krajów i wydłużenia przeciętnej długości życia. Wywołana industrializacją ruchliwość geograficzna i społeczna ludności oraz heterogenizacja społeczeństw i społeczności stały się przyczynami rozluźnienia więzi wspólnotowych. Towarzyszyła temu heterogenizacja i relatywizacja norm etycznych i obyczajowych oraz wzorów życia. Konstatowano narastanie atomizacji społecznej.

Generalnie rzecz biorąc w Europie i Ameryce Północnej podniosła się znacznie stopa życiowa rodzin, także jej poziom zdrowotności, bardzo usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych dzięki wprowadzeniu do nich techniki materialno-usfugowej. Wytworzenie i znaczne upowszechnienie się domowych środków przekazu informacji i kultury wpłynęło w dużej mierze na tryb i styl życia rodzin. Upowszechnienie się pracy

MO

V

kobiet zegalitaryzowało stosunki wewnątrzrodzinne (a szczególnie wewnątrz-małżeńskie), ale stworzyło także napięcia związane z przeciążeniem kobiet, łączących role domowe z pozadomowymi. Zaznaczała się coraz bardziej emancypacja rodziny małej (dwupokoleniowej) w stosunku do rodziny dużej (wielopokoleniowej) i szerszej familii. Malały więzi rodzinno-sąsiedzkie, modyfikacjom podlegały więzi rodzinno-towarzyskie. Zaznaczała się stopniowo indywidualizacja członków rodziny - dobro oraz interes jednostki coraz bardziej górowały w praktyce życiowej nad interesem i dobrem rodziny. Po dezintegracji szerszej familii następowała z kolei dezintegracja rodzin małych (dwupokoleniowych) generowana przede wszystkim konfliktami wewnątrz-małżeńskinii. W pierwszej połowie XX wieku wzrosła znacznie liczba rozwodów, a proces ten nasilił się jeszcze bardziej w drugiej połowie obecnego stulecia (E. Rosset 1986). Coraz częściej formułowano tezę. że mamy do czynienia z kryzysem rodziny.

/V >vfc/> muikowty -Ifcbiicrit' nul:ino

W drugiej połowie XX wieku dalszy intensywny rozwój nauki i związanej z nią coraz bardziej techniki spowodował dalsze, znaczące przeobrażenia społeczno-ekonomiczne i społeczno-kulturowe. Szybki postęp naukowo-techniczny stał się czynnikiem rewolucjonizującym świat, styl życia i stosunki międzyludzkie. Dalsza automatyzacja i robotyzacja produkcji zwiększyła wydatnie wydajność urządzeń przemysłowych, wykonywano nowsze, coraz doskonalsze coraz bardziej finezyjne produkty, doskonalono nieustannie istniejące już konstrukcje. Nauka stała się siłą wiodącą rozwoju technicznego i ekonomicznego, a także kulturalnego i oświatowego dzięki unowocześnianiu środków przekazu i tworzeniu wespół z techniką nowszych ich form (kolorowa telewizja, magnetowidy itp.). Zaznaczył się na szeroką skalę rozwój działalności usługowej wspomagający rodzinę, zaspokajający potrzeby jej członków - zarówno materialne jak i pozamaterialne. Wystąpił ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły w większość dziedzin życia. Przepływ informacji spotęgował się wielokrotnie w skali poszczególnych społeczeństw globalnych i ich substruktur oraz w skali całego świata powodując zaistnienie „globalnej wioski”. Wystąpiło zjawisko, które można by nazwać „globalizacją”, wykraczające poza sferę przekazu informacyjnego. Rozwinęły się potężne, ponadpaństwowe instytucje produkcyjne i usługowe torujące drogę międzynarodowej integracji - zwłaszcza w pewnych dzielonych strefach świata (np. w Europie), powstają elementy kultury globalnej przejmowanej w skali kontynentów i skali międzykontynentalnej (np. muzyka młodzieżowa). Ruchliwość geograficzna nasiliła się jeszcze bardziej zarówno w ramach poszczególnych krajów jak i między krajami, co ma głównie podłoże ekonomiczne, jakkolwiek występowały również ruchy emigracyjne inspirowane przesłankami politycznymi - szczególnie do lat dziewięćdziesiątych. Przepływ, ludności odbywa się przeważnie z krajów mniej rozwiniętych i uboższych do krajów bardziej rozwiniętych. Wymieszania kulturowe

I 11