3545336437

Wstęp

przemianom pod wpływem dynamiki procesów komunikacyjnych, kontekstów uzualnych: społecznych i kulturowych. Wzorzec gatunkowy zostaje, w wyniku tych procesów, wzbogacony o swoje warianty. Maria Wojtak³³ wyodrębniła trzy warianty wzorca gatunkowego. Wariant kanoniczny wzorca to najtrwalszy schemat gatunkowy, obejmujący najbardziej prototypowe wyznaczniki strukturalne, reguły kompozycyjne, sposoby przedstawienia tematu, cele wypowiedzi oraz użyte środki językowe. Kanoniczny wariant wzorca posiadają tylko te gatunki prasowe, w których dominuje funkcja informowania o faktach. Zalicza się do nich wzmiankę, notatkę i wiadomość.

Wzorzec kanoniczny może podlegać jakościowym i ilościowym modyfikacjom poszczególnych aspektów. Transformacje struktury dotyczą zwykle redukcji, wymiany lub dodania nowego składnika kompozycyjnego. W aspekcie pragmatycznym zmianom może ulegać porządek intencji, gradacja celów zakładanych przez nadawcę oraz relacje między nadawcą a odbiorcą. Przeobrażeniom podlega również aspekt poznawczy, w którym modyfikuje się perspektywę oglądu zdarzeń oraz system aksjologiczny. Procesom alternacyjnym często poddaje się także zbiór cech stylistycznych typowych dla określonego gatunku. W efekcie tych przeobrażeń powstają alternacyjne warianty wzorca kanonicznego, które przyczyniają się do powstawania odmian gatunkowych. Wariant ten dominuje w gatunkach prasowych, ponieważ pozwala autorom na dużą kreatywność i swobodę twórczą.

Drugi wariant modelu kanonicznego stanowi wzorzec adaptacyjny zawłaszczający różne obce schematy gatunkowe na zasadzie kontaminacji. Adaptacje można podzielić na globalne (obejmujące całą strukturę gatunku) lub cząstkowe (ograniczone do jednego lub wybranych segmentów tekstu). Zakres nawiązań adaptacyjnych jest odmienny dla poszczególnych gatunków. Niektóre z nich są wyjątkowo podatne na adaptację innych struktur gatunkowych i wykształcania odmian (na przykład felieton, wywiad, biogram, wspomnienie), inne natomiast nie mają wzorców adaptacyjnych (między innymi kliszowane gatunki prawne i urzędowe). W tekstach prasowych można zauważyć jednorazowe zastosowanie wariantów adaptacyjnych w celu uzyskania nowej jakości kreacyjnej tekstu funkcjonującego w obrębie danego gatunku³⁴. Tak bogata twórczość reportażysty nie da się zmieścić w ramach wyznaczonych przez wzorzec reportażu. Istotą tego gatunku jest bowiem elastyczność, która może doprowadzić do rozluźnienia granic i modyfikacji wzorca.

³³    M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 18 i n.; eadem, Analiza gatunków prasowych, op. cit., s. 12 i n.

³⁴    Eadem, \Nzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, op. cit., s. 29-39.

21