386 387 (6)

386

387

Rozdział 13- Cykl koniunkturalny

CzęM III. Podslanł nukruckunomii

13.6.1. Systemowe uwarunkowania ekspansji inwestycyjnej

Przyczyny nieregularności wzrostu w gospodarce centralnie planowanej wy. nikają z tych cech ładu instytucjonalnego, które stanowią o jej istocie. Zostały one omówione w rozdziale drugim. Przypomnijmy, że od strony ekonomicznej kośćccm tego systemu była nierynkowa alokacja zasobów. Odpowiedzi na pod-stawowe pytania: co produkować, jak produkować i dla kogo produkować były udzielane na szczeblu władz centralnych. To centralny planista dokonywał rozdziału zadań między podmioty gospodarcze oraz przydziału środków niezbędnych do ich realizacji⁶. Rodziło to swoisty „wyścig" o przydział czynników produkcji, nienasycony pęd do inwestycji, które stawały się głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Działo się tak dlatego, że gospodarkę planową cechowały ekspansywne systemy gospodarowania, tj. takie, które skłaniały przedsiębiorstwa do stałego rozszerzania działalności produkcyjnej, a tym samym do rozszerzania popytu na czynniki wytwórcze, przy czym zainteresowanie powiększaniem produkcji występowało niezależnie od tego. czy nakłady rosły wolniej niż efekty produkcyjne. czy też nie⁷. Wzrost produkcji może być osiągnięty różnymi (alternatywnymi) metodami. Mogą to być: poprawa organizacji wytwarzania, innowacje techniczne oraz nowe inwestycje. Dlaczego nowe inwestycje „wygrywały" z pozostałymi sposobami wzrostu gospodarczego? Dlaczego były bardziej atrakcyjne od innych sposobów wzrostu produkcji? Dlaczego były takie pożądane z mikroekonomicznego punktu widzenia?

Przedsiębiorstwo dążyło do minimalizacji ryzyka niewykonania zadań planowych. Z tego punktu widzenia wdrażanie innowacji organizacyjnych lub technicznych w istniejącym już aparacie produkcyjnym, nastawionym na realizację bieżących zadań planowych, wiązało się z możliwością zaburzeń procesu produkcji. a co za tym idzie - ryzykiem niewykonania planu. Powodowało to utratę premii, nagród, a także negatywną ocenę kierownictwa przedsiębiorstwa przez władze nadrzędne. Nowe inwestycje nic stwarzały zagrożeń dla wykonania planu i dlatego w systemie zarządzania i bodźców były przez przedsiębiorstwa preferowane.

' Tej właściwości nic zmieniały próby reform podejmowane w poszczególnych krajach ^rcaIn<^ socjalizmu. Miały' one na celu zwiękcrenic podmiotowości przedsiębiorstw, ro/szcrzenic zakres samodzielności, tzn. sterowanie ich działalności;! za pomoc.) instrumentów pośrednich (system parą metryczny). Parametry (ceny, stopa procentowa, kurs walutowy) nic były jednak wynikiem gry iynk*'ws'l-były ustalane w sposób admintaracyjny przez centralnych planików. Nie mogły więc w sposób maczamy przyvzynić się do stworzenia warunków¹ optymalnej alokacji zasobów. Jeśli do tego dodamy, że reto ^ odbywały się przy zachowaniu dyrektywnego charakteru planu centralnego, to stanic się ja<n<. kolejne próby nic spełniały pokładanych w nich nadziei, ulegały erozji, ustępując miejsca rozww/J" tradycyjnym.    *

Por. J. Winiccki. Cykle innnijryjne a inflacja pofr>to*a «■ spodarce planowej. „Ekonomi > 1982. nr S-6. s. 498.

Postulaty inwestycyjne zgłaszane przez przedsiębiorstwa nie były limitowane

: przez ich własne możliwości finansowe. „Nie istnieje wewnętrzna siła powstrzy-S plująca; ubiegając)' się o inwestycje i realizujący je nie odczuwają ryzyka finan-I sowego: ograniczenia budżetowe są łagodne"’¹. Ubiegający się o inwestycje, działając bez ryzyka i odpowiedzialności materialnej, przedstawiali swoje propozycje K _w możliwie najatrakcyjniejszym świetle. Często zaniżali koszty zgłaszanego projck-| tu inwestycyjnego i zawyżali oczekiwane efekty. Po dokonaniu agregacji tak spo-|‘'[rządzonych projektów inwestycyjnych okazywało się, żc przekraczają one moż-j liwości gospodarki. Centrum nie miało możliwości dokonania rzetelnej merytorycz-| ncj oceny przedstawionych projektów. Centralni planiści, operując)- niepełną i nic-J obiektywną informacją, nie mogli dokonać merytorycznej selekcji, by kierować środki do dziedzin, w których potrzeby inwestycyjne były najpilniejsze z rnakro-Rękonomiczncgo punktu widzenia. Nic byli też szczególnie tym zainteresowani. T#:;Zaczynały się przetargi, uaktywniały się różne grupy nacisku, powiązania pcrsonal-^L“| nc. Oznaczało to wpływ czynników pozamerytorycznych na konstrukcję planu estycyjnego. co pogłębiało jego wewnętrzną niespójność.

13.6.2. Przyczyny arytmii ekspansji Inwestycyjnej

Dotychczasowe rozważania wskazują na systemowe uwarunkowania ekspansji ^inwestycyjnej. Przechodzimy teraz do analiz)' przyczyn arytmii tej ekspansji, która stawała się nośnikiem nierównowagi gospodarczej.

Zacznijmy od fazy ekspansji. Charakteryzowała się ona rozwinięciem szerokiego „frontu" nowych inwestycji. W toku realizacji bardzo szybko dawała o sobie znać wewnętrzna niespójność planu inwestycyjnego. Niedoszacowanie projektów tstycyjnych sprawiało, że zaplanowane wielkości nakładów nic starczały na alizowanic zamierzeń inwestycyjnych. Skala rozpoczętych inwestycji przekraczała zdolności przerobowe wykonawców. Pojawiały się chroniczne braki pewnych | dóbr inwestycyjnych, czyli tzw. wąskie gardła. Ich usunięcie wymagało dodatkowych inwestycji. Oznaczało to wzmożone zapotrzebowanie na czynniki produk-i. Ograniczona ilość środków inwestycyjnych, które można było przeznaczyć na alizację konkurencyjnych celów, zmuszała do wyboru inwestycji „prioryteto-. Przeważnie okazywały się nimi dziedziny produkujące środki produkcji, wnowaga na rynku dóbr produkcyjnych nie pozostawała bez wpływu na vagę na rynku dóbr konsumpcyjnych. Rywalizacja o czynniki wytwórcze, a o pracę, doprowadzała do wzrostu plac. czyli wzrostu popytu konsumpcyj-. Równocześnie inwestycje w dziedzinie produkcji dóbr konsumpcyjnych, iktowane jako niepriorytctowc. zwykle odraczano. Powodowało to zwiększenie rcia między popytem i podażą na ry nku dóbr konsumpcyjnych, czyli two-lie się tzw. luki inflacyjnej.

J. Komai. opal.. *. 288.