42 43 (36)

42 CłfW I. Wprandinlr do ekonomii

swoją pozycję na rynku przedsiębiorstwa najsilniejsze (produkujące najtaniej i najwięcej). ginęły (bankrutowały) zaś przedsiębiorstwa najsłabsze.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku i pierwsze XX wieku przyniosły procesy wzmożonej monopolizacji gospodarki. Ostra walka konkurencyjna doprowadziła z czasem do dominacji w większości dziedzin gospodarki niewielkiej grupy przedsiębiorstw największych, potocznie zwanych monopolami, w których skoncentrowała się podstawowa masa kapitału i produkcji. Czysty monopol ma miejsce wtedy, gdy działa tylko jeden dostawca danego dobra. W sytuacji, gdy działa tylko jeden odbiorca danego dobra (chodzi tu raczej o przedsiębiorstwa pośredniczące w handlu, a nic o tzw. ostatecznych odbiorców) występuje monopson. Przypadki pełnej monopolizacji tynku w omawianym okresie zdarzały się znacznie częściej niż współcześnie - teraz należą raczej do rzadkości. Sytuację, gdy w danej dziedzinie gospodarki dominuje zdecydowanie kilka wielkich przedsiębiorstw nazywamy oligopolcm (taka sytuacja występuje obecnie w Polsce np. w przemyśle samochodowym i oponiarskim). Efektem monopolizacji było m.in. wydłużenie się czasu strategii działania wielkich przedsiębiorstw oraz uzyskanie przez nic dużego wpływu na łączną podaż dóbr. a także ich ceny i inne parametry tynkowe. Między tego typu przedsiębiorstwami dochodziło często do porozumień co do rozmiarem produkcji, cen produktów, źródeł zaopatrzenia oraz rynków zbytu. Konkurencja uległa więc osłabieniu, przy czym wystąpiła dość wyraźna tendencja do spadku znaczenia konkurencji cenowej, ponieważ prowadziła ona często do spadku przeciętnej marży zysku wszystkich przedsiębiorstw działających w danym segmencie tynku (obniżenie ceny przez jedno przedsiębiorstwo najczęściej sprawiało, że także inne przedsiębiorstwa zmuszone były do obniżenia cen. aby nic stracić odbiorców). Miejsce konkurencji cenowej w coraz szerszym zakresie zaczęła zajmować - zwłaszcza po pojawieniu się w niektórych krajach na przełomie XIX i XX wieku ustawodawstwa antymonopolowego - konkurencja niecenowa. głównie w dziedzinie innowacji techniczno-ekonomicznych oraz różnych środków popierania sprzedaży (w tym szczególnie reklamy). Co prawda taki sposób konkurowania wymaga często od przedsiębiorstwa ponoszenia znacznych nakładów np. na opracowanie i uruchomienie produkcji nowych wyrobów, jednak kiedy innowacja uzyska aprobatę odbiorców, może przynosić duży i długotrwały zysk. Osłabia to pozycję producentów, którzy nic wprowadzają innowacji.

Wielki kryzys gospodarczy z lat 1929-1933 zapoczątkował szereg procesów, które doprowadziły do gruntownych przeobrażeń społeczeństw i gospodarek wielu krajów. Z punktu widzenia zmian w charakterze rynku i konkurencji stosunkowo największe znaczenie miały dwa procesy:

•    wzrostu ekonomicznej roił państwa, czyli nasilenia ingerencji rządu w gospodarkę danego kraju (wagi tego procesu nie zmienia pewien odwrót od niektórych form interwencjonizmu państwowego, obserwowany w większości krajów wysoko rozwiniętych od końca lat siedemdziesiątych XX wieku):

•    postępującej internacjonalizacji wielu procesów i zjawisk gospodarczych (międzynarodowy transfer kapitału, siły roboczej oraz innowacji tcchniczno-or-gantzacyjnych, pojawienie się wspólnych barier rozwojowych i nasilenie się międzynarodowych współzależności w sferze produkcji oraz dystrybucji dóbr. przepływ informacji, rozwój międzynarodowej integracji gospodarczej oraz różnego typu instytucji i organizacji ponadnarodowych, np. Unii Europejskiej).

Procesy te w istotny sposób zmieniły więzi między podmiotami gospodarczymi. a tym samym wpłynęły na charakter rynku i konkurencji.

Praktyka różnych krajów dowodzi, że o istnieniu w pełni rozwiniętego rynkowego mechanizmu regulowania gospodarki można mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są pewne, dość ściśle powiązane ze sobą. warunki. Chodzi w szczególności o następujące warunki istnienia dojrzałego ry nku:

•    dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności (im szerszy zakres własności publicznej i im mniejsza swoboda transferu praw własności, tym większe ograniczenia dla rynku);

•    swoboda prowadzenia działalności gospodarczej (im większe administracyjne ograniczenia, reglamentacje i regulacje w takich dziedzinach, jak: produkcja oraz obrót produktami i czynnikami produkcji, tym mniejsze szanse na wykształcenie się rozwiniętego rynku produktów):

•    istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek, takich jak: komisja papierów wartościowych, giełdy, banki, instytucje powiernicze, firmy doradztwa prawnego i inwestycyjnego, instytucje ubezpieczeniowe oraz firmy maklerskie. bez których trudno wyobrazić sobie np. rozwój rynku dóbr inwestycyjnych oraz rynku papierów wartościowych;

•    integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku. np. rynku dóbr fizycznych i rynku finansowego, rynku produktów konsumpcyjnych i rynku czynników produkcji, rynku pieniężnego i rynku walutowego (niedorozwój jednych rynków negatywnie rzutuje na funkcjonowanie i rozwój pozostałych rynków).

2.2. Funkcjonowanie rynku

Rynek jako regulator procesów gospodarczych pełni szereg bardziej szczegółowych funkcji. Oto tylko najważniejsze funkcje rynku:

1.    Dokonuje wyceny różnych dóbr (produktów i zasobów gospodarczych). We współczesnej gospodarce rynkowej występuje tendencja do przekształcania się wszystkich dóbr w towary. Ich ceny ustalają się właśnie na rynku. Rynek jest więc instrumentem i zarazem miejscem obiektywnej wyceny dóbr.

2.    Jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych. Dokonując wyceny różnych produktów i zasobów, rynek dostarcza podmiotom najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen. Z rynku płyną informacje dotyczące nic tylko cen i ich relacji, lecz także innych „parametrów rynkowych": rozmiarów podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi.