44 45 (18)

4-1 1. Spostrzegani'

pierw eksponowano pierwszą litery, litera ta znikała z pola widzenia, a po pewnym czasie eksponowano drugą literę. W takiej sytuacji badany musiał zapamiętać pierwszą literę i porównywać jej obraz pamięciowy ze spostrzeżeniem następnej. Stwierdzono, że wyniki uległy dokładnemu odwróceniu w porównaniu z sytuacją ekspozycji równoczesnej — efekt taki pojawiał się wtedy, kiedy odstęp czasowy między ekspozycją kolejnych liter wynosił dwie sekundy lub więcej. W tej sytuacji dobór nominalny trwał krócej aniżeli dobór fizyczny lub też oba czasy były identyczne. Konkretnie, badani szybciej stwierdzali, że litery tworzące parę Aa są takie same, więcej zaś czasu potrzebowali, by stwierdzić to w odniesieniu do pary AA.

Posner wyjaśnia to zjawisko w następujący sposób. W przypadku ekspozycji równoczesnej człowiek porównuje ze sobą dwa obrazy wzrokowe. Jak stwierdziliśmy poprzednio, w pierwszej fazie analizy następuje porównywanie cech fizycznych — jeśli są one takie same, badany kończy analizę i odpowiada twierdząco. Jeśli natomiast cechy fizyczne są odmienne, następuje druga faza opisywanego procesu — badany nazywa obie litery i porównuje ich nazwy. Inaczej mówiąc, przy doborze nominalnym musi nastąpić przekodowanie obrazu wzrokowego na reprezentację werbalną. W przypadku ekspozycji sekwencyjnej człowiek najpierw przechowuje dokładny obraz cech fizycznych litery (jest to, rzecz jasna, obraz wzrokowy), a po jakimś czasie następuje przekład na kod nominalny (werbalny). Badany odbierając bodźce jeden po drugim, porównuje zc sobą tylko ich nazwy. Gdy nazwy te są identyczne, wówczas analiza bodźców kończy się. Gdy jednak badany ma zastosować kryterium identyczności fizycznej, musi wykonać dodatkową operację — musi z powrotem przełożyć nazwę litery na jej obraz i porównać go z obrazem aktualnie eksponowanej litery. Ten przekład zabiera dodatkowy czas i sląd decyzja podejmowana jest później.

Eksperyment Posncra jest dobrym modelem zjawisk występujących przy spostrzeganiu przedmiotowym. Gdy mamy do czynienia ze spostrzeganiem znanych przedmiotów, odwołujemy się do danych zawartych w naszej pamięci, które najczęściej mają postać informacji zapisanej w dość abstrakcyjny sposób. Zapis ten może mieć postać opisu werbalnego, a może to być tylko nazwa pewnej kategorii wraz z wiedzą dotyczącą tej kategorii. Dano pamięciowe są porównywane z napływającą informacją sensoryczną, przy czym informacja ta jest w pewien sposób uporządkowana przez nasze narządy zmysłowe.

Natomiast przy spostrzeganiu przedmiotów całkowicie nowych odwołujemy się nic tylko do pamięci trwałej, lecz także do podręcznego magazynu naszej pamięci wzrokowej. W magazynie tym zarejestrowane są informacje, które niedawno oddziaływały na nasze zmysły.

1.5.4.2. Gotowść percepcyjna i jej determinanty Proces rozpoznawania, jak

stwierdziliśmy poprzednio, polega na poszukiwaniu kategorii, do której najlepiej pasowałaby stymulacja napływająca z narządów zmysłowych. Gdy dane sensoryczne nie pokrywciją się z jakąś kategorią, w naszej świadomości pojawia się reakcja typu „to nic jest x". Gdy dane sensoryczne i pamięciowe pokrywają się w znacznym stopniu, obiekt rozpoznawany jest jako należący do danej kategorii. Najbardziej interesujący przypadek występuje wtedy, kiedy kategoria i dane sensoryczne pokrywają się tylko częściowo. Wówczas określony wzorzec stymulacji może pasować do kilku kategorii. Typowym przykładem tego zjawiska mogą być figury wieloznaczne. W takich przypadkach pojawia się proces, który Bruner określa mianem „sprawdzania dla potwierdzania". Polega on na poszukiwaniu cech krytycznych, które są charakterystyczne tylko dla danej kategorii, a nie opisują innych kategorii. Jednocześnie pomija się wszystkie pozostałe cechy danego obiektu. Gdy chcemy stwierdzić, czy mamy do czynienia z prawdziwym jabłkiem, czy też z dobrze wykonaną atrapą, sprawdzamy, w jaki sposób umocowany jest ogonek, czy można nożem usunąć skórkę itd., pomijamy natomiast takie cechy, jak barwa i kształt.

Spostrzeganie i rozpoznawanie zależą nie tylko od obiektywnych właściwości przedmiotu, lecz także od aktualnego stanu organizmu. Ten stan organizmu warunkujący to, co będzie spostrzegane, określa się mianem gotowości perccpcyjnej. Gotowość percepcyjna to łatwość zastosowania określonej kategorii pamięciowej do danego materiału percepcyjnego. Tak rozumiana gotowość percepcyjna uzależniona jest od dwóch grup czynników — zewnętrznych i wewnętrznych.

Czynniki zewnętrzne odpowiedzialne są za uczenie się prawdopodobieństwa wystąpienia określonego obiektu w danej kategorii. Jeśli człowiek spodziewa sic wystąpienia określonego obiektu, łatwiej będzie go rozpoznawał. Typowym przykładem oddziaływania czynników zewnętrznych jest tzw. zjawisko pńmittgu. Polega ono na tym, że jeśli wcześniej człowiek został uprzedzony o rodzaju bodźców, jakie będą eksponowane — rozpoznanie będzie łatwiejsze. Przykładowo, jeśli przed ekspozycją słowa „karabin" będziemy eksponowali słowo „broń" (nawet podprogowo), to rozpoznanie tego pierwszego będzie ułatwione. Do czynników zewnętrznych zaliczamy:

(1)    Częstość uprzednich doświadczeń — wyższą gotow^fością cechują się te kategorie, których przedstawiciele uprzednio często występowali w otoczeniu jednostki.

(2)    Konsekwencje społeczne — wyższą gotowość wykazują te kategorie, które są wykorzystywane przez innych. Czynnik ten szczególnie silnie oddziałuje wtedy, kiedy dysponujemy niewielką liczbą informacji potwierdzających lub zaprzeczających, kiedy subiektywnie sytuacja wydaje się bardzo niejasna. Ffekt tego typu może być szczególnie wyraźny przy spostrzeganiu społecznym. W takich przypadkach spostrzeganie wykazuje wyraźne tendencje do stcrcotypizacji i konformizmu.

Dragą grupę stanowią czynniki wewnętrzne. Czynniki te związane są z wewnętrzną organizacją systemu kategorii wykorzystywanych w trakcie spostrzegania. Należą do nich:

(1) Monopol, czyli liczba kategorii wykorzystywanych przez jednostkę — im liczba kategorii jest mniejsza, tym monopol silniejszy. Wyobraźmy