45

¥9 MORFOLOGIA

kawy, wina nie są funkcjonalnie formami liczby mnogiej nazw substancji, lecz nazywają porcje lub gatunki, np. Wypiłem trzy kawy 'wypiłem trzy filiżanki kawy’, Kupiłem dwa wina: białe i czerwone. Takie formy, jak wody, piaski, mogą też oznaczać wielką masę substancji. W obu wypadkach relacja kawa : kawy, piasek : piaski należy do słowotwórstwa, a nie do fleksji.

Istnieją ponadto dwie grupy rzeczowników policzalnych, które nie odmieniają się przez liczby. Jedna z nich to rzeczowniki mające wyłącznie formy z końcówkami liczby mnogiej (rzadziej pojedynczej). Są to pluralia tantum, np. SANIE, SPODNIE, OKULARY, STRYJOSTWO. Jeśli chcemy podać liczbę przedmiotów przez nie oznaczanych, czynimy to za pomocą liczebników zbiorowych lub liczebników głównych w połączeniu z wyrazem para, np. dwoje sań, trzy pary spodni.

Drugą grupę rzeczowników policzalnych nieodmiennych przez liczbę stanowią nazwy własne. Istnieją one w języku po to, aby oznaczać pojedyncze przedmioty, a więc opozycja pojedynczy : mnogi jest tu wykluczona. Mogą one mieć zarówno końcówki właściwe formom liczby pojedynczej, np. (ten) Kraków-0, Krakow-a ..., (ta) Gdyni-a, Gdyn-i ..., i wtedy są to singularia tantum, lub końcówki właściwe formom liczby mnogiej, np. (te) Katowic-e, Katowic-0, (te) Helsink-i, Helsinek-0, i wtedy są to pluralia tantum. I tu od singulariów tantum możemy utworzyć formy z końcówkami liczby mnogiej, jak w zdaniu W Polsce istnieją trzy Wisły, ule forma (trzy) Wisły nie ma tu wartości liczby mnogiej, lecz znaczy 'trzy obiekty o nazwie „Wisła”’.

Większość rzeczowników zaimkowych również nie posiada funkcjonalnej kategorii liczby, mimo że należą do rzeczowników policzalnych. Do singulariów tantum zalicza się KTO, KTOŚ, NIKT, SIĘ, CO, COŚ, NIC, TO, WSZYwSTKO (obok dwu ostatnich istnieją identyczne formy przymiotników, por. s. 123, 128). Opozycja ja : my jest opozycją liczby, ale z podwójnym znaczeniem w lm: my oznacza nie tylko 'ja + ja + ja + czyli mnogiego nadawcę (chóralne my), lecz nadawcę + osoby, z którymi tworzy ścisłą grupę. Także wy poza normalną liczbą mnogą, tj. 'ty + ty + ty...’, może oznaczać odbiorcę + inne osoby, które reprezentuje. Jedynie ON, ONO, ONA mają normalną liczbę mnogą. Te różnorodne sytuacje spowodowane są tym, że rzeczowniki zaimkowe, inaczej niż pozostałe, oznaczają przedmioty (osoby) ogólnikowo, za pośrednictwem konsytuacji lub kontekstu. Z tej racji dzielimy je na osobowe - wskazujące na uczestników aktu mowy: JA 'nadawca’, TY 'odbiorca’; anaforyczne ON, ONO, ONA; zwrotne SIĘ (bez M) - wskazujące na wybrane rzeczowniki poprzedzającego kontekstu; pytajne KTO? - w pytaniach o osobę, CO? - o nieosoby, których nazwy pojawiają się zwykle w następującym kontekście; nieokreślone nazywające bliżej niescharakteryzowaną osobę - KTOŚ, KTOKOLWIEK, SIĘ (M) i nieosobę - COŚ, COKOLWIEK; przeczące informujące o nieistnieniu osoby - NIKT i nieosoby - NIC, do których odnosiłyby się treści komunikowane w zdaniu, np. Nikt nie przyszedł, Nic się nie stało.

Podkreślmy jeszcze raz różnicę w zachowaniach formalnych między pluraliami tantum a singulariami tantum. Te pierwsze, bez względu na to, czy nazywają przedmioty policzalne, czy niepoliczalne, mają końcówki tylko dla siedmiu form fleksyjnych (jeśli nie uwzględniać synkretyzmów). Natomiast od większości tych drugich, zarówno policzalnych, jak i niepoliczalnych, mimo że nie mają funkcjonalnej kategorii liczby, można tworzyć formy o różnych znaczeniach identyczne z formami liczby mnogiej podobnych rzeczowników, por. kawa : kawy, żelazo : żelaza, Wisła : Wisły. Możemy więc powiedzieć, że z punktu widzenia formalnego mają pełny paradygmat, złożony co prawda z dwu częściowo różnych części.

W związkach składniowych rzeczowników z przymiotnikami, czasownikami i względnikami kategoria liczby jest kategorią selektywną. Odnosi się to również do singulariów tantum, które zachowują się jak formy liczby pojedynczej, i pluraliów tantum, które zachowują się jak formy liczby mnogiej (por. niżej „Odmiana przymiotników”, s. 124).

2.2. Typy odmiany rzeczowników

Odmiana polskich rzeczowników charakteryzuje się znaczną różnorodnością. Połączenie odpowiednich końcówek z odpowiednimi tematami, a w konsekwencji postać paradygmatów formalnych, regulowane jest kilkoma czynnikami gramatycznymi, które pozwalają podzielić wszystkie rzeczowniki na grupy o podobnym typie odmiany. Klasyfikacja ta jest wielostopniowa - od czynników ogólnych do coraz bardziej szczegółowych. Zdarzają się jednak i takie wypadki, że o przydziale danej końcówki decydują ostatecznie niezbyt wyraźne czynniki leksykalne i wtedy trzeba podać listę rzeczowników, które im podlegają.

Na pierwszym etapie klasyfikacji fleksyjnej podzielimy rzeczowniki nu takie, które:

1.    przybierają zestawy końcówek właściwe wyłącznie rzeczownikom,

2.    przybierają zestawy końcówek charakterystyczne dla odmiany przymiotników,