45 (325)

45

O wielkopolskim lelać, lclnć się

Mógł on bowiem u nich wcześnie wyjść z użycia, co byłoby identyczne ze stanem, który mamy w języku czeskim, gdzie właśnie wyraz ów stał się niezrozumiały i zanikł (por. cyt. prace Gebaucra).

Ten przegląd odpowiedników lelać (się) w różnych językach słowiańskich nasuwa wniosek, że wyraz nasz znany był językowi prasłowiańskiemu. Na długie życie tego wyrazu wskazuje występowanie jego odpowiedników także w staroindyjskim oraz w pokrewnych językom słowiańskim językach bałtyckich: istniał on zapewne już przed okresem wspólnoty językowej prabałtosłowiańskiej. Gdy zestawi się znaczenie kontynuantów prasłowiańskiego Helejdłi (sę) względem *leleti sę^lĄ (i ewentualnie form pokrewnych) w poszczególnych językach słowiańskich oraz porówna się ze znaczeniem jego odpowiedników w języku staroindyjskim: leldyati, leldyati, lelayati 'waha, kołysze...; drży, trzęsie’, lalati ‘bawi się, żartuje, gra’, Idlayati ‘pieści, głaska’, w języku łotewskim: leluót ‘kołysać (Kinder in den Schlaf wiegen, in den Schlaf singen)’ oraz w języku litewskim: leliuoti ‘kołysać, huśtać’¹⁵, to można z pewną dokładnością ustalić jego wyjściowe znaczenie. Może nim być ‘kołysać (się), wahać (się)’¹⁶. Wyraz lelać, jak. i podobne mu (np. lulać), genetycznie należy najprawdopodobniej do nacechowanego zazwyczaj emocjonalnie słownictwa związanego z dziećmi (por. wyżej wstęp), czego mogłaby dowodzić zarówno forma (por. poi. czasownik zdrobniały nynać ‘spać’), jak i głównie jego znaczenia (‘kołysać, wahać, pieścić...’)¹⁷.

Ciekawa jest strona chronologiczna naszego wyrazu oraz jego charakter społeczny. JPo raz pierwszy zanotowany mamy wyraz lelejać w Psałterzu floriańskim (XIV w.). Znają go również niektóre zabytki piętnastowieczne, jak: Psałterz puławski. Rozmowa mistrza ze śmiercią, niektóre glosy polskie z XV w. oraz zabytek przepisany na przełomie XV i XVI w., tłumaczony chyba jednak w połowie XV w. - Rozmyślanie prze-| myskie (zob. wyżej). Występowało lelejać prawdopodobnie również w pierwowzorze Psałterza floriańskiego (PF1) i Psałterza puławskiego (Ppuł). Gdy dla porównania zaglądniemy do kilku psałterzy czeskich, pochodzących z tego samego, co nasze psałterze, okresu (XIV i XV w.), to okaże się, że psałterze czeskie zgodnie tego wyrazu nie używają¹®. Jest to dość dziwne, zwłaszcza że istniał niewątpliwie ścisły kontakt między twórczością psałterzową polską i czeską w tym sensie, że nasi tłumacze psałterza wzorowali się niejednokrotnie na przekładach czeskich, co już nieraz podkreślano. W tym wypadku psałterze polskie poszły swoją drogą. Psałterz krakowski (1532 i 1535), należący do tej samej serii co PF1 i Ppuł, nie ma już w odpowiednim miejscu

¹⁴ J.M. Rozwadowski w cytowanej pracy (s. 259) podaje *lelśti jako formę prasłowiańską i daje jej etymologię. Zakłada on tamże, że paralelnie istniała prawdopodobnie forma która później znikła.

^1JE.Berneker,Slavischesetymologisches Wórterbuch. 1908- 1913.-R. Trautmann,Baltisch-slmsclies Wórterbuch. 1923. (Skrót: TBSW). - J.M. Rozwadowski, op.cit., s. 257.

¹⁴ Por. TBSW.

¹⁷ Por. A. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego. 1927.

'* Zob. Żaltif Klementinskj'. 1890. Źaltiif Podebradsky. 1899. Żaltńf Wittenbersky. 1880. Pierwszy z nich został napisany w poł. XIV w., drugi w roku 1396, trzeci pod koniec XV w.