46 47

H zorganizowana w taki sposób, by stanowiła ona realistyczny wybór dla izolowa-o    nych wzajemnie jednostek'. Argumentacja ta jest dość przekonująca. Znane są

5 wszak niezwykle opresyjne reżimy, które utrzymywały swych poddanych w po-5 słuszeństwie jedynie przez przymus i wzbudzanie strachu przed sankcjami s za nieposłuszeństwo. Legitymizacja, czyli wiara w prawowitość systemu była ° nieznaczna, ale brak było realistycznej alternatywy (np. na Ukrainie w latach 0 trzydziestych XX wieku w czasie forsownej kolektywizacji, w wyniku której głód 3 zebrał wielomilionowe żniwo śmierci, a mimo to stabilność systemu stalinow-5 skiego nie była zagrożona).

Aby jednak taka alternatywa mogła powstać i na dodatek jeszcze spełniać 3 kryterium realistycznej opcji dla izolowanych przez system jednostek w monoli-§ tycznej - przynajmniej na zewnątrz - elicie władzy systemu niedemokratycznego    go nastąpić musi pęknięcie i musi ono być widoczne społecznie. Podział w elicie

s władzy następuje w wyniku przyczyn, które zmieniają kontekst na tyle, że utrzy-J manie choćby fasady jedności nie jest już możliwe. Przyczyn takich może być § wiele (np. śmierć rządzącego niepodzielnie despoty i walka o sukcesję, upo-^ karzająca klęska militarna lub dyplomatyczna, która odziera wodza z mitu nie-z tykainości, głęboki kryzys ekonomiczny itd.), ale nie one uruchamiają procesy § zmiany systemowej, lecz ich wpływ na zwartość elity władzy starego systemu, o Takie wynegocjowane rewolucje demokratyczne wcale nie muszą być jedy-7 nym typem przejścia od systemu niedemokratycznego do demokracji. Stepan 5    (1986:65-84) opisuje osiem różnych ścieżek fundamentalnej zmiany systemu

w niedemokratycznego^{1 2}. Można mieć do tej typologii wiele zastrzeżeń (zarówno logicznych, jak i interpretacyjnych), dlatego nie opisuję jej tutaj. Co więcej, wy-^ negocjowana zmiana systemowa niekoniecznie musi mieć charakter demokraci tyczny (np. kiedy pakt między elitami wyklucza z gry jakieś istotne segmenty o społeczeństwa i ich polityczną reprezentację), a ponadto, nawet pakt w zamierzeniu demokratyczny może być zawarty między zbyt słabymi partnerami, aby

pakt ten wcielić w życie i utrzymać go, bo może pojawić się trzecia siła, nie związana postanowieniami paktu, i zmieść zarówno starą elitę, jak i paktującą z nią kontrelitę. Jeśli więc wspominam typologię Stepana, to jedynie dlatego (i tu Stepan ma rację), że historia zna wiele dróg do demokracji i nie ma jednej niezawodnej formuły teoretycznej, która opisywałaby to zjawisko i - co więcej - pozwalałaby przewidzieć jego nadejście. Dlatego omawiane dalej schematy przejścia do demokracji nie obejmują wszystkich przełomów demokratycznych, ale jedynie te, które były najbardziej typowe dla trzeciej fali demokratyzacji i dodatkowo, pojawiały się więcej niż w jednym kręgu kulturowo-cywilizacyjnym. Chodzi tu więc o rewolucje demokratyczne, które mają przede wszystkim przyczyny endogeniczne i wybuchają na skutek erozji spoistości autorytarnej elity władzy.

Teorie przejścia do demokracji

Dopiero pojawienie się podziałów w starej elicie otwiera pole do myślenia w kategoriach alternatywy wobec tego, co już było. Niech za przykład uruchamiania procesów zmiany systemowej posłuży demokratyczna rewolucja w Hiszpanii po śmierci gen. Franco. Po śmierci dyktatora rząd podjął próby dość skromnych reform systemu autorytarnego, zostawionego w spadku przez gen. Franco, ale szybko okazało się, że nawet skromne reformy, bez udziału demokratycznej opozycji nie powiodą się. Z kolei włączenie opozycji w proces reformowania systemu zwiększyło zakres zmian na tyle, że wątpliwe stało się konserwowanie resztek dawnego systemu, skoro można było w ogóle z niego zrezygnować. Dynamika narastania radykalizmu zmian doprowadziła do rewolucji demokratycznej i miała trzy, wyraźnie wyodrębniające się fazy (Stepan 1986:

74): skromne zmiany zainicjowane przez elitę starego reżimu (reforma), które doprowadziły do — wynegocjowanych z opozycyjną kontrelitą - zmian bardziej radykalnych (reforma-pactada). Z kolei owe bardziej radykalne zmiany postawiły pod znakiem zapytania sens utrzymywania dawnego reżimu, a zarazem uruchomiły myślenie elity i kontrelity nad innym systemowym nawiązaniem, czyli demokracją, która mogłaby zastąpić reżim autorytarny (ruptura-pactada).

Wniosek z sekwencji tych wydarzeń jest już nam znany: jest to potwierdzenie omówionej wcześniej tezy de Tocquevilla, że sztywny, niedemokratyczny system zagrożony jest nie wtedy, gdy jego opresywność osiąga kulminację ani też nie wtedy, gdy cierpi na głęboki deficyt legitymizacyjny, ani nawet wtedy, gdy nierówności społeczne staną się bardzo głębokie, a klasy upośledzone czy spauperyzowane — bardzo liczne. Największe zagrożenie dla takiego sztywnego systemu pojawia się wówczas, gdy władcy podejmują próbę jego reformowania, oznaczającego zwykle jakiś stopień liberalizacji sztywnych i - w powszechnym odbiorze — nienaruszalnych reguł gry. Z tym momentem zostają uruchomione dwa procesy: po pierwsze, monolityczna dotychczas elita starego systemu różnicuje się ze względu na stosunek do wprowadzanych reform, a po drugie - w masach upowszechnia się podejrzenie, że być może reguły gry obowiązujące w życiu publicznym nie są tak nienaruszalne, jak się zdawało, a jeśli tak — to na porządku dziennym staje kwestia dalszej ich liberalizacji. Inne zorganizowanie życia publicznego przestaje być nierealistyczną mrzonką, staje się natomiast przedmiotem negocjaqi i przetargów pomiędzy elitą starego systemu, a kontrelitą (albo rekrutującą się z tolerowanego w ograniczonym zakresie 47

1

Są to następujące typy przejść do demokracji: (1) restauracja demokracji po uwolnieniu z okupacji przez niedemokratyczny reżim (to był przypadek wielu krajów Europy Zachodniej po

2

wojnie światowej, m.in. Holandii. Belgii, Norwegii i Danii); (2) wewnętrzne przeformuiowanie reguł systemowych: ta ścieżka ku demokracji pojawia się wówczas, gdy niedemokratyczny okupant jest pobity głównie przez siły zewnętrzne, a wewnętrzne siły antydemokratyczne kolaborujące z okupantem są odsunięte od władzy przez czynnik zewnętrzny (to był przypadek Francji i Grecji po II wojnie światowej. Wiochy - zdaniem Stepana - stanowiły przypadek będący kombinacją ścieżki nr 2 i śdeżłd nr 3): (3) zewnętrznie monitorowana instalacja systemu demokratycznego (to był przede wszystkim przypadek Niemiec Zachodnich i Japonii po II wojnie światowej, a także częściowo Wioch), (4) wejście na ścieżkę ku demokracji inicjowane przez reżim autorytarny, zdarza się tak wówczas, gdy stara elita władzy widzi, że ze względu na zmieniające się warunki zewnętrzne i wewnętrzne jej długodystansowe interesy lepiej będą zabezpieczone, kiedy rozwiązania autorytarne zastąpi się rozwiązaniami demokratycznymi (do tej kategorii można zaliczyć m.in. Hiszpanię, Portugalię i Peru); (5) obalenie niedemokratycznego reżimu przez siły społeczne (np. Argentyna); (6) pakt da demokracji, uzgodniony przede wszystkim między partiami opozycyjnymi wobec autorytarnego reżimu (to był przypadek Kolumbii i Wenezueli, a także Urugwaju); (7) gwałtowna rewolta zorganizowana i koordynowana przez retormistyczne partie demokratyczne (Costa Rica w 1348 roku); (8) wojny rewolucyjne prowadzone przez ugrupowania marksistowskie (nie jest jasne, dlaczego Stepan wyróżni ten typ przejścia do demokracji, skoro sam stwierdza, że do tej pory nie było ani jednego przykładu rewolucji marksistowskiej, w wyniku której pojawiłby się system demokratyczny, a na ogół było to zastąpienie jednego autorytaryzmu innym).