46

konwenanse i obyczaje, a powszechna identyfikacja, czyli wzajemna znajomość członków zbiorowości z zasady kontroli, czyniła instrument skuteczny. Potępienie lub odrzucenie jednostki przez zbiorowość groziła utratą tożsamości, osamotnieniem i dojmującym poczuciem słabości. Kontrole i powszechna identyfikacja w przypadku dzieci i młodzieży, niepomiernie rozszerzały krąg „wychowawców” i terytorium bezpośredniego oddziaływania wychowawczego na całą zbiorowość i całe terytorium zajmowane przez społeczność lokalną. Dziecko nie znało poczucia anonimowości, a z racji klimatu „bliskości” w każdej sytuacji znajdowało się w obszarze kontroli i korektury swego zachowania.

W tym momencie pedagog społeczny nie może pominąć refleksji nad ulotną i wieloznaczną etycznie granicą między wolnością jednostki a zniewoleniem jej przez surowe rygory konwenansu grupowego. Refleksji nad autonomią wychowania swobodnego i rygorystycznego. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wolność jednostki w społeczności lokalnej zredukowana jest do granic wyznaczonych interesem zbiorowości, że w określaniu celów i zasad wychowania dominuje interes grupy nad interesem jednostki, że wreszcie główne instrumenty socjalizacji - to konformizm i rygoryzm, wobec których wolność jednostki schodzi na drugi plan. Takie zasady i prawidłowości dyktował interes grupy, jej bezpieczeństwo i potrzeba rozwoju. Równocześnie internalizacja zasad i wartości grupy, względna izolacja od świata idei obcych lub też traktowanie idei zewnętrznych jako obcych w rozumieniu: „gorsze”, „nieprzyjazne” - uwalniał jednostkę od dręczących wątpliwości, od dychotomii myślenia i odczuwania. Zgadzając się więc na istnienie problemu wolności jednostki w społeczności lokalnej - uznać musimy, że w tradycyjnym kształcie tej społeczności pozorny brak wolności nie zakłócał ładu zbiorowego ani w sposób widoczny spokoju wewnętrznego członków grupy. Uznać także musimy, że ów, „wymuszony” ład zbiorowy uwalniał tradycyjne społeczności lokalne od prawie wszelkich patologii społecznych.

Druga ogólniejsza uwaga dotyczyć będzie więzi społecznych - głównego spoiwa grupy społecznej. Bez więzi każda grupa nosi cechy zbiorowości statystycznej. Dopiero istnienie więzi nadaje grupie charakter, a rodzaj i siła więzi decydują o jej funkcjach i sile oddziaływania. Dla oceny znaczenia wychowawczego zbiorowości taka wiedza ma znaczenie bardzo istotne.

Więzi w środowisku lokalnym

Omówiona wcześniej klasyfikacja zbiorowości społecznych Ferdynanda Tónniesa na wspólnoty i stowarzyszenia przyjmowała za podstawę wyróżnienia rodzaj więzi łączących członków tych zbiorowości. I tak związki konstytuujące wspólnotę (Gemeinschaft) miały charakter osobowy, emocjonalny, wiązały ludzi osobistą, aprobującą znajomością i istniały niezależnie od istnienia doraźnego, fizycznego kontaktu członków grupy. Ten typ związków nazywamy więziami osobowymi.

Uik

\

Zbiorowości zwane stowarzyszeniem (Geselschaft), tworzone celowo, budowały swoje cele i mechanizmy istnienia na poczuciu wspólnoty interesów. Wzajemne świadczenia rzeczowe, wymiana usług, czy wspólne osiąganie celów było spoiwem związków osobniczych w takich zbiorowościach. Nasilenie więzi emocjonalnych było tu niewielkie, poczucie wzajemnej przynależności - zracjonalizowane. Ten typ relacji osobniczych w zbiorowościach celowych nazywamy więziami rzeczowymi.

Bardzo udaną definicję więzi społecznych zamieszcza Jan Szczepański w Elementarnych pojęciach socjologii:

„Więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej; - skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju ”^{1 2}.

Definicja zawiera pojęcie „zorganizowany system”. Tymczasem trafniejszym określeniem genezy byłoby pojęcie „ukształtowany”. Pierwszy wyraz sugeruje czynność celową, autorstwo instytucjonalne lub personalne. Tymczasem więzi tworzą się w sposób na poły spontaniczny, wykształcają w toku życia, nawarstwiają często przez pokolenia. Czynnik czasu odgrywa tu wielką rolę, znaczenie tradycji urasta do wartości sakralnej. Uwagi tej nie czynię li tylko dla słownikowej ścisłości. W pedagogice rola tradycji, symboli, uznanych wzorców jest uważana za doniosły czynnik procesu socjalizacji. Organizacje młodzieżowe są typowym przykładem zbiorowości, które budują swój wewnętrzny ład, wzmacniają siłę swego wychowawczego oddziaływania przez kształtowanie i pielęgnowanie tradycji, swoistą symbolikę i obrzędowość. Są to jednak procesy długotrwałe i na ogół nie planowe.

Dotychczasowe rozważania nad środowiskiem lokalnym, a także definicja więzi społecznych nie określają wyraźnie granic zbiorowości lokalnych, nie wymieniają terytorialnych cech, wielkości przestrzennych wsi czy miasta w taki sposób, abyśmy mogli orzec, że społeczność lokalna może liczyć np. 5 tys. mieszkańców lub mieścić się na przestrzeni 3 km². Musimy poszukać innych sposobów, aby identyfikować określoną zbiorowość jako społeczność lokalną.

Pierwszym z nich wydaje się być kryterium postrzegania swojego środowiska jako akceptowanego miejsca, sposobu życia zbiorowego. Na określenie takiej postawy St. Ossowski używał określenia aprobująca świadomość uczestnictwa. Rozszerzenie charakterystyki tego określenia było zapożyczone od F. Znanieckiego - intencjonalne współdziałanie-*.

Są to jak widać nazwy określonego stanu świadomości i rodzaju aktywności, które jakże trafnie pasują do pięknego określenia wprowadzonego do pedagogiki społecznej przez Helenę Radlińską: „siły społeczne”. Te dwie

Warunki

uczesiniclwi

1

² J. Szczepański. Elementarne pojęciu socjologii. PWN. Warszawa 1979, s. 238

2

Sl. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych. PWN, Warszawa 1962. ss. 54-55.

ISO