48 49 (11)

wania czasowników, pisania ich z pamięci, pisania prostych zdań i w końcu pisania pod dyktando.

Na temat założeń szkoły reedukacji mowy wypowiadał się niejednokrotnie Maruszewski (1966). Podkreślał on, że nie można w terapii osób z afazją stosować metod skutecznych w nauce języka dla dzieci czy obcokrajowców. W odróżnieniu od mózgu chorego, w mózgu dziecka i osoby uczącej się języka obcego wszystkie struktury odpowiadające za mowę działają prawidłowo. Za programowanie czynności mowy są zatem odpowiedzialne inne mechanizmy mózgowe. Dziecko uczy się wszystkich elementów mowy od podstaw, a w mózgu osoby z afazją zwykle zostają wybiórcze zdolności językowe. Czynności mowy u pacjenta dorosłego nigdy nie kształtują się całkowicie od początku, jest to proces rekonstrukcji. Zachowane zdolności językowe mogą aktywnie uczestniczyć w procesie przywracania mowy.

2. Szkoła modyfikacji zachowania

Szkoła modyfikacji zachowania nastawiona jest na ponowne nauczenie języka - reedukację. Podstawę teoretyczną stanowi tu psychologia behavioralna, której twórcą był Skinner. Przedstawiciele szkoły modyfikacji zachowania nie przywiązują szczególnej wagi do rozważań nad naturą czy rodzajami afazji. Koncentrują się natomiast na metodach terapii. "Podejście" behavioralne ściśle definiuje, jak należy uczyć chorego, jakie metody oddziaływania powinno się stosować. Zgodnie z teorią warunkowania wykorzystuje się techniki wzmocnień oraz modelowania dla tworzenia określonych zachowań werbalnych. Stosowane wzmocnienia mają przede wszystkim charakter pozytywny (pochwały, nagrody). Mogą też być bardziej neutralne i polegać na przekazywaniu pacjentowi informacji zwrotnych wtedy, gdy odniesie sukces. Karanie uważane jest generalnie za nieetyczne, choć niektórzy badacze (np. Goodkin) wykazywali użyteczność pewnych form karania w terapii.

Według przedstawicieli tego kierunku (m.in. Bollinger, Stout) należy najpierw określić, jakie zachowania będą nauczane, oszacować możliwości i braki pacjenta, aby następnie zaprogramować określony zestaw ćwiczeń. Pacjent ma stopniowo, metodą małych kroków, zdobywać utracone umiejętności. Właściwe reakcje powinny być natychmiast wzmacniane. Gdy chory ma trudności, to należy wrócić do wcześniejszego etapu terapii.

W ramach szkoły modyfikacji zachowania nastąpił rozwój programów komputerowych, służących terapii osób z afazją. Techniki te stosuje się bez podstaw teoretycznych. Programy tworzone są z myślą o określonym typie zaburzeń językowych. Programy terapii osób z afazją obejmują zwykle ćwiczenia z zakresu wybranych funkcji języka, np.: gramatyki (Crerar, Ellis, Dean, 1996), nazywania (Howard, Patterson, Franklin, Orchard-Lisle, Morton, 1985) czy czytania (Katz, Wertz, Lewis, Esparza, Goldojarb, 1991). W Polsce Sadowska, Osiejuk, Sadowski i Sadowski opracowali eksperymentalną wersję programu komputerowego dla chorych z afazją (SUM - System Usprawniania Mowy). Ćwiczenia zawarte w SUM odnoszą się do wielu czynności językowych (nazywania, czytania, pisania, kategoryzacji, funkcji gramatycznych, itp.). Program ten wykorzystywany jest na zajęciach terapeutycznych prowadzonych na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz w poradni dla chorych z afazją w CSK AM przy ul. Banacha w Warszawie.

Popularność programów komputerowych wciąż wzrasta, lecz na podstawie wielu badań ugruntowała się opinia, że nawet najlepszy program komputerowy nie jest w stanie zastąpić pracy z terapeutą (Robertson, 1990). Wizja rozwijana przez zwolenników "podejścia" behavioralnego, gdzie rola terapeuty ogranicza się do wyboru właściwego programu komputerowego dla pacjenta i biernego oczekiwania na efekty rehabilitacji, okazała się z gruntu fałszywa. Żaden program komputerowy nie uwzględni zmieniających się indywidualnych potrzeb i możliwości chorego. Ponadto autentyczny kontakt pacjenta z drugim człowiekiem stanowi zdecydowanie lepszą podstawę dla procesu generalizacji - zastosowania odzyskanych umiejętności językowych w życiu codziennym. Należy jednak podkreślić, że wielu pacjentów z afazją wykazuje duże zainteresowanie programami komputerowymi i ćwiczenia z zastosowaniem komputera z powodzeniem mogą pełnić funkcję wspomagającą w stosunku do klasycznych zajęć rehabilitacyjnych.

3. Szkoła stymulacji

Metoda rozwinęła się w latach 40. i 50. w Stanach Zjednoczonych. Istotą afazji jest brak dostępu do zachowanych w większości zdolności językowych. Twierdzenie wynikało bardziej z obserwacji zacho-

49