4 (1027)

240 ANDRZEJ TOMCZAK

Bezpośrednio odpowiedzialnym za dokumenty wystawiane w kancelarii jest jej regens — zwierzchnik wszystkich pisarzy. On też rozdziela między nich pracę, odbiera przygotowane pisma i przedkłada kanclerzowi lub królowi. Do regensa należy również nadzór nad prowadzeniem Metryki, tj. przyjmowaniem do niej wpisów i wydawaniem odpisów. Heidenstein zwraca uwagę, że do Metryki nie są wciągane wszystkie pisma przygotowywane w kancelarii, a jedynie ważniejsze. Przypomina też

0    zaginięciu najstarszych ksiąg kancelaryjnych w bitwie pod Warną.

Pisarze winni być posłuszni regensowi i sekretarzom, wszyscy i pisarze i sekretarze — kanclerzom. Urzędników kancelarii obowiązuje tajemnica. Kiedyś pilnie jej przestrzegano, w ostatnich jednak latach służby Heidensteina miało dojść do znacznego w tej mierze rozluźnienia.

Raz tylko i krótko poruszona została sprawa odpowiedniego lokalu dla kancelarii. Stwierdza autor, że nie tylko sekretarze winni mieć ciche miejsce do pracy, ale i pisarze. Dlatego gdziekolwiek by się kancelaria znajdowała, tam musi zajmować osobne pomieszczenie, dom lub choćby osobną izbę.

Sporo miejsca poświęcił Heidenstein zagadnieniu opłacania urzędników kancelarii, w tej materii jednak ograniczył się wyłącznie do pisarzy. Do czasów Jana Zamoyskiego obowiązywał tu zwyczaj zwany karboną. Opłaty za sporządzenie pism i ich pieczętowanie pobierano od stron

1    składano do jednej kasy. Regens rozdzielał następnie pieniądze między pisarzy co trymestr. Autor boleje nad zniesieniem tego zwyczaju przez Jana Zamoyskiego.

Przy końcu swych wywodów przypominał Heidenstein o istnieniu w Polsce dwóch odrębnych urzędów: kanclerza i podkanclerzego i o urzędzie wielkiego sekretarza zastępującego w kancelarii obu pieczętarzy. Poruszył również kwestię udziału świeckich i duchownych w sprawowaniu tych urzędów, przypominając treść znanych konstytucji sejmowych ^u.

Kilkakrotnie wspominał Heidenstein o ordynacji dla kancelarii przygotowanej na sejmie koronacyjnym Henryka Walezego. Pełny jej tekst nie jest dotychczas znany, stąd jego uwagi są tu szczególnie cenne. Więcej miejsca poświęcił tej ordynacji zresztą w innym swym dziele, mianowicie w Dziejach Polski ^{1 2}.

Spod pióra Heidensteina wyłania się pewien obraz kancelarii królewskiej jemu samemu współczesnej. Nasuwa się pytanie, czy obraz ten jest wierny? Czy organizacja tej kancelarii wyglądała rzeczywiście tak, jak on ją nakreślił?

Struktura kancelarii w ujęciu Heidensteina przedstawia się w skrócie następująco: na czele jej stoi dwóch kanclerzy, których zastępuje wielki sekretarz, tym podlega rzesza sekretarzy, od których w hierarchii niżej jeszcze stoją pisarze bezpośrednio podlegli regensowi. Obraz ten posiada jeden zasadniczy mankament, wynikający zapewne z tego, że autor pewne rzeczy uważał za całkowicie oczywiste. Mianowicie w tekście dziełka nie podkreślono w sposób wyraźny istnienia dwóch organizacyjnie odrębnych kancelarii: kanclerza i podkanclerzego, kancelarii większej i kancelarii mniejszej ^1G.

Ten podział na kancelarię większą i mniejszą dotyczył przede wszystkim niższego personelu. Każdy z pieczętarzy miał swoją grupę pisarzy pod osobnym regensem, zależnym bezpośrednio od niego. Pisarze ci byli jego ludźmi, przez niego angażowanymi i przez niego zaprzysięganymi^{3 4 5}. Personel kancelarii w zasadzie nie odstępował swego pieczętarza, działając tylko w jego obecności. Spełnianie pewnych funkcji kancelaryjnych przez pisarzy z dala od swego pana należało do wypadków zgoła wyjątkowych ^t8. Podobnie były i dwa odrębne ruchome archiwa ksiąg kancelaryjnych: przy kanclerzu i podkanclerzym. Z archiwami tymi pieczę-tarze nie rozstawali się nigdy — w wypadku śmierci któregoś ściągano je do boku króla ⁶.

Właściwym kierownikiem każdej z dwóch kancelarii byli regensi,_ które to funkcje sprawowali często sekretarze, czasem nawet wielcy

1

ga z tej serii pochodzi z r. 1658 i dotychczas przypuszczano, że raczej nie było wcześniejszych. Por. I. Sułkowska, Metryka Koronna w wydawnictwie Archiwum Główne Akt Dawnych. Przewodnik po zespołach..., s. 33.

^H „De Cancellariatus et Vice-cancellariatus Officiis”. Volumina legum, I, f. 296.

2

Rerum Polonicurum ab excessu Sigismundi Augusti libri XII, Francofurti 1672, p. 60. Projekt ordynacji miał być przygotowany w senacie; przewidywała ona pewne ograniczenie uprawnień kanclerzy, ale niewątpliwie i znaczne usprawnienie pracy kancelarii. Tekst polny projektu dziś nie znany może zawiera go rękopis nr 16936 Bibliotheąue Nationale (fonds franęais, ancien fonds St. Germain), w którym według informacji St. Kutrzeby (Archiwum Komisji Historycznej Ak. Um, IX, Kraków 1902, s. 14) pełno jest materiałów dotyczących pobytu Henryka Walezego w Polsce.

3

   Heidenstein mówi zawsze o jednej „kancelarii królewskiej”, wyjątkowo tylko przy rozpatrywaniu jakiegoś szczegółowego zagadnienia (np. s. 52) wspomni mimochodem o dwóch kancelariach: większej i mniejszej.

4

   Matricularum Regni Poloniae Summaria, V cz 1, nr 3772.

5

   Gdy w marcu 1563 r. kanclerz Ocieski opuścił sejm piotrkowski, udając się do Krakowa, zostawił w Piotrkowie swych pisarzy. Myszkowski tak o tym donosił 7.VI. Hozjuszowi: ,,om,nia acta eius conventus scripta esse per scribas nuper defun-cti cancellarii, qui etiam discedens Petricovia Cracoviam curandae valetudinis causa, reliąuerat aliąuot scribas Petricoviae, qui omnia acta conventus conscripta ad me detulerunt obsignanda...”. — Bibl. Linkoping, Brefvexl. nr 26', kopia w: Ho-siana 19, Zakład Dokumentacji IH PAN w Krakowie.

6

Ten sam Ocieski zabrał jednak wówczas (zob. przypis poprzedni) archiwum do Krakowa, które dopiero po jego śmierci ściągnięto z powrotem do Piotrkowa — AGAD: Rachunki królewskie 195, f. 83v.

lfi — Archeion