4 (1129)

112

Na pierwszy plan wybijają się cechy częste. Wśród nich panują, co jest bardzo istotne, cechy ogólnopolskie, reprezentujące tendencje rozwojowe języka polskiego (np. brak a, e = i, y: naliwka 1639, Nieświża 1683, świcę 1635, zanik samogłosek nosowych w pewnych pozycjach: odieła 1609, zasnoł 1625, poczot 1641, 1706, książę 1696, ciele 1660, 1665, ramie 1709, daie sie 1609 lub rozszczepienie ich na grupy eN, oN\ bendą 1620, 1759, nastempuionc 1655, 1744, wstompić 1609, 1726) lub reprezentujące ówczesny stan języka ogólnego, który ulegnie zasadniczej zmianie dopiero w XIX w. (np. zmiana barwy samogłosek przed spółgłoską sonorną: beli 1631, telko 1662, uczynieł 1714, nieniejszy 1688, jedynaście 1625, 1776, kuntusz 1649, 1706, grupy śrz, irz '• trzoda 1696, 1739, źrzódło 1766, żrzebie 1675, 1726, derywaty przedrostkowe od czasowników iść, jąć bez j: przydzie 1642, 1737, zaście 1624, przyście 1726, przy-mować 1637, 1713, wymuie 1704, 1724). W tej samej grupie częstych występują 3 cechy ogólnopolskie, ale archaiczne, będące starszymi wariantami fonetycznymi, które polszczyzna ogólnopolska, literacka usunęła w ciągu XVII w. lub wcześniej (np. utrzymanie starych grup ir, yr\ pastyrz 1698, pirogi 1609, 1712, szyroki 1625, 1714, sirota 1612, 1765, wahania sz, z, cz\\ ś, t, ć w grupach spółgłoskowych: czesznik 1630, 1788, kusznierz 1641, 1779, wymyszle 1671, 1695, szruba 1700, czwierć 1613, 1715, czwiartka 1706), (nie-poślakowany 1732, drażni 1696, 1706, strażnikiem 1732, fonetyczne archaizmy leksykalne: sumienie 1624, 1767, truna 1625, 1767) oraz 3 cechy lokalne, pół-nocnokresowe (wahania o || 6 sposob 1632, 1732, młodż 1778, sióstr 1660, 1713, obrótny 1649, 1714, osobno 1698, 1747, wóyska 1668, 1760, wahania spółgłosek twardych || miękkich:    docześny 1713 || nieznośny 1735, Sopocko

1611,    1738 \\fundacia 1737, szyńka 1764, Oszmiańka 1742 || posłuszeństwo

1618, 1788, do Gdańska 1788, łańcuch 1697, Hańcza 1697, fonetyczne regionalizmy leksykalne: dońć 1622, 1765, oczewisty 1638, 1777, dopioro 1630, 1755 || dopióro 1699 ‘teraz’). W sumie 12 częstych fonetycznych cech ogólnopolskich przeciwstawia się 3 częstym cechom lokalnym, północnokresowym.

Na przeciwległym biegunie znajdują się cechy w badanych tekstach rzadkie. Są to, co znów ciekawe i charakterystyczne, cechy lokalne (w liczbie 6), będące wyraźnym refleksem fonetyki ruskiej np. ruska realizacja polskich samogłosek nosowych: zamka 1624, 1635, dub 1703, na potrzebu 1694, 1788; akanie samogłosek o, e: aliwa 1606, uproszony 1754, Nieman 1725, we śrzoda 1702, wahania r|| rz: do skryni 1625, żołnierów 1729, regestrów 1614, murzem 1646, piwowarz 1644, 1720, wahania g|| h: Sapiega 1665, hmnt 1745, zahoto-wany 1778 oraz ruskie brzmienie wyrazów: naczolnik 1693, cerkowny 1635, szeset 1769. Do cech rzadkich należą dalej 3 cechy ogólnopolskie jak zmiany w grupach spółgłoskowych: pod względem dźwięczności: łyszka 1726, lidżba 1649, uproszczenia: namiesnik 1698, garło 1752, odpodobnienia: letki 1670, 1729, mgleć 1665 oraz 2 cechy archaiczne: wymowa rz jak rż: na dworże 1706, urżidników 1733, na wierszchu 1765, gorszko 1713 oraz postać fonetyczna wyrazu ociec 1693, 1732. Tu stosunek cech ogólnopolskich do lokalnych jest prawie wyrównany, bo 5:6, ale słabe (rzadkie) zaznaczenie się ich świadczy o całkiem niezłej znajomości polskiego języka pisanego, autorzy wystrzegają się bowiem, jak widać, pisania fonetycznego, nie są im więc obce zwyczaje polskiej ortografii.

W grupie średnio częstej zaznacza się niewielka przewaga 6 cech polskich aktualnych (wahania ę || ą w rdzeniach wyrazowych: obowięzuie 1675, przy-siągłego 1624, 1757, piąciu 1651, 1726, wahania s || sz krystałowy 1712, lisztwa 1699, szpinka 1704), cech archaicznych (utrzymywanie archaizmów z e tj. form bez przegłosu lub z e analogicznymi: w zmienie 1778, przy kolesie 1709, 1757, siesłrze 1624, 1790, w iezierze 1708, miedowy 1688, 1735, ojierowanie 1723, czwiertka 1728, 1765) oraz cech dialektalnych (chw>f: falebny 1634,

. zufaloki 1764, pofałka 1624, 1706, utrzymanie grupy erz<f: sierzpów 1665, cierzpieć 1638, pasierzb 1641, 1772, 1780) nad 5 cechami regionalnymi (f w temacie mianownika jako wyrównanie do przypadków zależnych: dęb 1698 urzęd 1684, 1712, uręb 1720, bifonematyczna wymowa samogłosek nosowych przed szczelinową: cienżko 1697, monż 1726, zanik nosowości w wygłosie sondzo 1609, słuszno rzecz 1703, lub w śródgłosie przyiowszy 1624, 1694, 1728, pętlica 1684, f, ą, zamiast ogólnopolskich eń, oń przed spółgłoską twardą: nabożęstwo 1662, ięski 1723, małżąka 1675, 1712, 1764, wymowa połączeń chy \hy\, che jak chi \hi\ chie: uchilił 1669, 1762, płochi 1624, 1792, suchiego 1625, dachiem 1700 oraz wahania w \\ u do Awgustowa 1729, awtentyk 1779, na Wkrainie 1621, u miasteczku 1656, u tej wń 1703, do xiąg upisali 1613).

Z zestawień tych wynika wyraźnie wniosek, że badany dialekt XVII— XVIII w., choć reprezentowany przez teksty potoczne, użytkowe, pozbawione jakiejkolwiek zamierzonej funkcji stylistycznej, a więc nie zakładające szczególnej staranności językowej, pisane przez wiele różnych osób, jest dialektem zdecydowanie polskim, za czym przemawia przewaga polskich ważnych cech fonetycznych i to zarówno tych, które reprezentują nowsze tendencje rozwojowe, jak i tych, które stanowią warianty w ówczesnym języku bardziej archaiczne, przechowywane w dialekcie na prawach wariantów fakultatywnych.

Z zestawień wynika dalej, że badany dialekt ma wiele cech regionalnych. Ich istota polega jednak nie na przetransponowaniu do systemu polskiego fonemów białoruskich, choć i na to znajduje się 6 przykładów w większości jednak w grupie rzadkich, a wśród średnio częstych 2 (ch || ch\ u || w). Najistotniejsze jest dla tego dialektu wytworzenie cech własnych, wynikłych ze zderzenia systemu polskiego z białoruskim. Przedstawiają się one następująco: odmienna niż w języku ogólnopolskim dystrybucja samogłosek o :ó, ę :ą oraz połączeń eN, oN, ę, ą; denazalizacja wygłosowego ą; odmienna niż w języku ogólnopolskim dystrybucja spółgłosek palatalnych i niepalatalnych.

Z rozpatrzenia systemu fonetycznego polszczyzny północnokresowej wynikają dwa ogólniejsze wnioski, dotyczące dwu perspektyw historycznych w przyszłość i przeszłość.

1. Dialekt północnokresowy XVII i XVIII w. przedstawia się jako system już wykrystalizowany i ustabilizowany, w którym dominują ważne cechy fone-

8 — Barok w polskiej kulturze...