262,263

„sprawozdanie” o swym życiu wewnętrznym, na pierwszy plan wysuwa się funkcja ekspresywna. W epice, w której czynnikiem zasadniczym są informacje o świecie znajdującym się poza podmiotem wypowiadającym, pozycję zasadniczą zajmuje funkcja poznawcza. W dramacie zaś wypowiedzi bohaterów stanowią element działania i są nieustannie kierowane w stronę współuczestnika sytuacji.

C. Budowa świata przedstawionego (kompozycja)

W każdym z trzech rodzajów literackich świat przedstawiony budowany jest na innych zasadach.

W liryce podporządkowany jest on podmiotowi lirycznemu, toteż nie istnieje w niej samodzielnie. Układ jego elementów jest uzależniony od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu lirycznego. To podporządkowanie świata przedstawionego podmiotowi najpełniej wyraża się w strukturze czasowej liryki, istnieje w niej bowiem w zasadzie tylko czas teraźniejszy, czyli czas, w którym podmiot formuje swą wypowiedź. Nawet jeśli uprzedni czas, w którym realizuje się elementy świata przedstawionego, jest szeroko potraktowany, zostaje on sprowadzony do teraźniejszości.

Inaczej układają się stosunki w zakresie epiki. Świat przedstawiony jest tu w mniejszym stopniu zależny od podmiotu, gdyż podmiot traktuje go jako pewną znajdującą się poza nim rzeczywistość, o której przekazuje informacje. Świat ów istnieje poza narratorem, który może tylko weń od czasu tlo czasu ingerować. W związku z tym występuje w epice zjawisko dwoistości czasowej: spotykamy tu czas narracji i uprzedni w stosunku do niego czas świata przedstawionego. Rolę zasadniczą w przeważającej liczbie wypadków gra czas przeszły i realizująca się w nim konstrukcja fabularna.

Świat przedstawiony uzyskał w epice w porównaniu z liryką wyższy stopień samodzielności. Pełniejszą autonomię zdobywa on w dramacie, w którym nie występuje podmiot w postaci znanej z poprzednio omówionych rodzajów. Świat przedstawiony jest tu zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonywających się jakby w obecności odbiorcy, który jest jakby bezpośrednim świadkiem rozgrywających się wypadków. W związku z tym występuje w dramacie jeden tylko czas: teraźniejszy. Dokonują się w nim wszystkie prezentowane w dramacie działania, składające się na akcję. Akcja tworzy w dramacie najczęściej dominantę kompozycyjną.

3. SYNKRETYCZNOŚĆ RODZAJOWA UTWORU LITERACKIEGO

Przedstawiony tu podział na rodzaje literackie nie uwzględnia wszyst-k ich realnych właściwości utworów literackich należących do takiego czy innego rodzaju, opiera się bowiem na właściwościach najbardziej typowych, ujmowanych na szczeblu ogólności, na którym nie wprowadza się kryterium zróżnicowania historycznego. Nie ma w zasadzie utw'oru, który byłby czystą realizacją rodzaju, z punktu widzenia swej przynależności rodzajowej dzieło literackie jest tworem synkretycz-nym (tj. łączącym elementy należące do różnych rodzajów). Traktuje się je jako reprezentanta rodzaju nie dlatego, że całkowicie spełnia jego warunki, ale z tej racji, że czynniki konstytuujące dany rodzaj pełnią W nim funkcje dominujące, są zasadniczym sposobem jego organizacji, lak więc o przynależności Iliady Homera do epiki przesądza nie to, że występują w niej wszystkie czynniki charakteryzujące epikę w postaci doskonałej, ale to, że czynniki takie stanowią jej dominantę i podporządkowują sobie elementy innorodne (np. liryki bądź dramatu).

Synkretyczność ta obejmuje wszystkie czynniki określające rodzaje literackie. Dla uproszczenia sytuacji pokażemy je na przykładzie struktur językowych, gdyż w ich zakresie omawiane zjawisko jest najłatwiej u-(h wytnę:

A śmierć śmieje się, chichoce,

Taka straszna, taka blada...

Ku sąsiedzkiej starej kwoce Czarna suka się podkrada...

Hyc! — skoczyła. Dusi gardło,

Łypie ślepskicm stara suka...

„Mój doktorze... dech mi sparlo...”

— Dobrodzieju, ktoś tam puka...

(J. Tuwim Śmierć)

Jest to fragment utworu lirycznego. Autor jednak nie tylko wyraża w nim emocje, ale także przedstawia zdarzenia. Podmiot liryczny opowiada o pewnych zdarzeniach i stąd elementy narracji, dopuszcza też do głosu bohaterów, o których mówi, pojawiają się więc partie dialogowe. Jednakże tak fragmenty narracyjne, jak dialogowe są podporządkowane formie monologu, formie bezpośredniej wypowiedzi podmiotu lirycznego. Świadczy to, że jest on tutaj dominantą styli-ntyczną, a pośrednio, że w utworze dominuje postawa właściwa liryce.

263