4 (1401)

542

•VV:/;tyV : . ' ' V..'

Strach można określić jako aktywację, której towarzyszą procesy pośredniczące: zawierają one wyobrażenia urazu oraz wywołują tendencję do unikania i ucieczki [...]. Wstręt lub odraza jest aktywacją bez towarzyszących wyobrażeń urazu, lecz z tendencją do unikania wszystkiego (oglądania, zapachu, dźwięku i dotyku), co wiąże się z przedmiotem budzącym te emocje. Radość i miłość to aktywacja, która wraz z towarzyszącymi jej procesami pośredniczącymi prowadzi do głębszego oraz ciągłego kontaktu z rzeczą lub osobą dającą radość lub kochaną (Hebb, 1973, s. 322-323).

Q-0 ■

Psychologia b Podręcznik akademicki

tabela 7.1). Jednocześnie pojawił się problem dotyczący znaku emocji - znak emocji jest właściwością podstawową i należałoby go jakoś powiązać_z..pozioraem akty-wacji. Pierwszą próbę tego typu podjął Wundt (1896), a później w podobnym kierunku zmierzały uwagi Heb-. ba'(1973). Hebb uważał, że emocje o znaku ujemnym pojawiają się przy bardzo wysokim (strach, złość) i bardzo niskim poziomie aktywacji (na przykład nuda), natomiast emocje o znaku dodatnim - przy umiarkowanym poziomie aktywacji. Jednak dokładniejsza analiza nie potwierdziła tych oczekiwań. Zauważmy, że wzrost poziomu aktywacji nie zawsze musi prowadzić do emocji o znaku ujemnym - wybuch radości też oznacza wysoką aktywację. Z drugiej strony spadek poziomu aktywacji może prowadzić zarówno do emocji pozytywnych, jak i negatywnych. Aktywacja obniża się nie tylko w wypadku nudy, lecz także smutku, ale spadek aktywacji towarzyszy również ukojeniu. W chwili obecnej wiadomo, że znak emocji pojawia się zarówno w wyniku uruchomienia prostych mechanizmów fizjologicznych (na przykład pobudzenia ośrodka kary i nagrody w mózgu; por. Olds i Milner, 1954,1958), jak i w wyniku złożonych procesów poznawczych, pojawiających się w efekcie oceny poziomu rozbieżności między standardami jednostki a aktualnie odbieraną stymulacją. Ten ostatni pomysł pojawił się w pracach Hebba (1973), a niezależnie tę koncepcję rozwijał Łukaszewski (1974). Jednak całkowite zredukowanie emocji do aktywacji nie było rozwiązaniem zadowalającym i Hebb, zwolennik tego podejścia, zwraca uwagę na związki emocji z innymi procesami. Stwierdza on, że oprócz aktywacji w skład emocji wchodzą procesy myślowe:

Jakkolwiek Hebb nie pisze o tym wprost, zakłada on, że jednym z elementów wspominanych procesów pośredniczących jest ocena bodźców emocjonalnych. Ta myśl Hebba, dotycząca oceny (cytowana praca Hebba została po raz pierwszy opublikowana w 1959 roku), była rozwijana przez Magdę Arnold (1960). Arnold wskazuje, że w powstawanie procesu emocjonalnego

zaangażowanyjest proces oceny. Emocja nie powstaje od razu, a proces generowania emocji składa się z pięciu ko-_ lejnych faz:______________

(1)    Neutralna recepcja. Jest to rejestracja jakiejś stymulacji traktowanej jako coś neutralnego. Przykładem może być obraz na siatkówce.

(2)    Ocena. Stymulacja ocenianajestjako dobra lub zła albo też jako korzystna lub niekorzystna dla jednostki. W tej fazie pojawia się znak procesu emocjonalnego.

(3)    Uruchomienie tendencji do działania. Znak procesu emocjonalnego określa kierunek tej tendencji - w wypadku znaku pozytywnego jest to kierunek „do”, czyli tendencja do zbliżania się, w wypadku znaku negatywnego zaś jest to tendencja „od”, czyli tendencja do unikania.

(4)    Wystąpienie emocji, czyli subiektywnego przeżycia waz z komponentem wisceralnym.

(5)    Pojawienie się działania sterowanego przez emocję. Działania takie mogą być zróżnicowane, a ich wspólną cechąjest znaczna dynamika oraz niewielki zakres kontroli intelektualnej. Ów ograniczony zakres może wynikać nie tylko z tego, że emocje drenują zasoby uwagi, lecz także z tego, że bodźce zewnętrzne są interpretowane w sposób tendencyjny, tak aby były zgodne z treścią odczuwanej przez jednostkę emocji.

Koncepcja Arnold odegrała dużą rolę w rozwoju teorii emocji. Zwróciła ona uwagę na konieczność uwzględnienia w analizie powstawania emocji procesu interpretacji znaczenia bodźców docierających do jednostki. To z kolei stało się podstawą do stworzenia nowych, ukierunkowanych poznawczo teorii emocji. Kwestią do dyskusji w kolejnych koncepcjach było to, jakiego rodzaju bodźce podlegają interpretacji - czy są to wyłącznie bodźce środowiskowe, czy też bodźce pochodzące od samej jednostki. Mogą być one zarówno bodźcami stanu wewnętrznego, jak i bodźcami prióprioceptywnymi, dotyczącymi mimiki jednostki. Ta ostatnia idea była rozwijana w koncepcji ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego (Oatley ijenkins, 2003; Tomkins, 1962).

7.2.7.3. Czy samo pobudzenie fizjologiczne wystarcza do wywołania emocji? Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i Singera

Badania eksperymentalne, prowadzone zarówno przez lekarzy, jak i przez psychologów, .zaprzeczały tezie Jamesa, że emocje pojawiają się w wyniku spostrzeżenia i interpretacji pobudzenia fizjologicznego. Ponieważ zmiany fizjologiczne w wielu emocjach przypominają obraz pojawiający się w wyniku podwyższenia

Emocje i motywacja 0 Rozdział 7

543

poziomu adrenaliny we krwi, oczywistym zabiegiem eksperymentalnym było wstrzykiwanie badanym adrenaliny. Jak wspomnieliśmy wcześniej, badani najczęściej stwierdzali, że czują się tak, jak gdyby odczuwali jakąś emocję; tylko nieliczni mówili, że odczuwają niepokój i lęk.

W eksperymencie Schachtera i Singera, opisanym w ramce 7.9, sytuacje zostały zdefiniowane przez badaczy. W przeciwieństwie do warunków naturalnych badacze niezależnie manipulowali poziomem pobudzenia oraz sytuacją. W naturze sytuacje zarówno wywołują pobudzenie, jak i dostarczają informacji, które pozwalają wyjaśnić powstanie tego pobudzenia. Warto dodać, że w sytuacjach naturalnych ludzie sami nadają znaczenie sytuacjom emocjonalnym; to znaczenie z kolei uzależnione jest od cech jednostki, jej treningu socjalizacyjnego oraz osobistych doświadczeń. Osoba podejrzliwa będzie dopatrywała się spisków tam, gdzie inni ich nie widzą.

RAMKA 7.9.

Eksperyment Schachtera i Singera

-jednoczesna kontrola pobudzenia fizjologicznego i sytuacji zewnętrznej

Schachter i Singer (1962) przeprowadzili eksperyment, w którym nie tylko wywoływali pobudzenie fizjologiczne u badanych, lecz także dostarczali bodźców, które badanym pozwoliłyby .wyjaśnić własny stan.

Plan eksperymentu Schachtera i Singera był dość skomplikowany i obejmował wiele grup badanych. Wymagał też udziału lekarza, ponieważ badanym wstrzykiwano dożylnie.adrenalinę, która jest bardzo silnie działającym środ-. kiem. Instrukcja maskująca przedstawiona badanym informowała, że celem eksperymentu jest zbadanie wpływu preparatu Witaminowego Suproxiri na proces widzenia. Badanych podzielono na cztery grupy. Trżem pierwszym grupom wstrzykiwano adrenalinę, grupie czwartej zaś - placebo, czyli środek obojętny, niewpływający na poziom pobudzenia. Grupę pierwszą poinformowano, że rzekomy preparat witaminowy wywołuje pewne skutki uboczne. Należą do nich między innymi suchość w ustach, przyspieszone bicie serca i tak dalej. Były to rzeczywiste konsekwencje dożylnego podania adrenaliny. Druga grupa nie otrzymywała żadnych informacji na temat działania Suproxinu. Wreszcie, grupie trzeciej podawano fałszywą informację o działaniu preparatu: miał on rzekomo powodować swędzenie i drętwienie: Czwarta grupa wiedziała tylko, że podano jej Suproxin, ale.nie informowano jej o skutkach ubocznych tego specyfiku. Wszystkich badanych proszono o odczekanie do momentu, kiedy podany im preparat zacznie działać.

Następnie wszystkie grupy.badanych podzielono ną pół. Połowa w.okresię oczekiwania umieszczana była;w sytuacji powodującej gniew, połowa zaś w sytuacji powodującej euforię. W okresie Oczekiwania badani siedzieli w pomieszczeniu, w którym pojawiał się pozorant odgrywający rolę innegolbadanego, ale w rzeczywistości był on/współ-pracownikiem eksperymentatora. W sytuacji.-której celem było wywołanie gniewu, badani otrzymywali do wypełnienia kwestionariusz zawierający obraźliwe pytania (na przykład pytania o pozamałżeńskie kontakty seksualne ich matek). Pozorant głośno wyrażał niezadowolenie z powodu pytań kwestionariusza,- w pewnym momencie darł go i wybiegał z pokoju. Reakcje emocjonalne badanych były rejestrowane przez lustro weneckie. Z kolei w sytuacji wywołującej euforię pozorant opowiadał dowcipy i próbował rozbawić badanego. Reakcje emocjonalne badanych rejestrowano w identyczny sposób.

jeśli badani znali prawdziwe skutki działania rzekomego preparatu witaminowego, ich reakcje emocjonalne były albo słabe, albo w ogóle się nie pojawiały. Wiedzieli przecież, że pobudzenie, którego doświadczali, jest skutkiem działania podanego im specyfiku, a nie sytuacji, w jakiej się znaleźli. Reakcje emocjonalne pojawiły się w dwóch pozostałych grupach - w grupie niepoinformowanej oraz poinformowanej błędnie. Ich reakcje emocjonalne odpowiadały rodzajowi sytuacji, w jakiej umieszczono ich w okresie oczekiwania. W .sytuacji prowokującej do gniewu wystąpiły różne przejawy tej emocji, a w sytuacji wywołującej euforię badani ochoczo przyłączali się do zabawy.

Niezgodne z przewidywaniami były wyniki grupy, której podano placebo. W tej grupie również pojawiły się stany emocjonalne. Gdyby za autorami eksperymentu przyjąć założenie, że emocje są wynikiem interakcji, pobudzenia fizjologicznego oraz czynników sytuacyjnych. które można uznać za przyczynę tego pobudzenia, to emocje w tej grupie nie powinny występować. Można oczywiście argumentować, że jeśli sytuacja, w jakiej znaleźli się badani, wywołuje pobudzenie fizjologiczne (a tak się dzieje W większości sytuacji naturalnych), to wynik jest zrozumiały. Interpretację taką potwierdziłyby wyniki pomiarów pobudzenia fizjologicznego, jednak w eksperymencie Schachtera i Singera nie dokonywano takich pomiarów.

Schachter i Singer uważali, żę badani z grupy drugiej i trzeciej, czyli niepoinformowani lub błędnie poinformowani o skutkach działania adrenaliny, próbowali wyjaśnić odczuwane przez siebie pobudzenie, poszukując czynników sytuacyjnych, które byłyby odpowiedzialne za jego pojawienie się. Wiedza utajona, jaką dysponują ludzie na temat procesów emocjonalnych, stwierdza, że emocje mają swoje źródła w czynnikach istniejących na zewnątrz jednostki. Do takich czynników odwoływali się badani. - .