4 (1856)

H2 KOMAN JAKOHHON

grup wyrazowych, wystarczy znad tylko ioh wyrazy składowe i prawa składniowo ioh łączenia. W ty oh granicach wolno nam umieszczać wyrazy w nowych kontekstach. Swoboda ta jest, oczywiście, względna, i naoisk potocznie używanych klisz na nasz wybór połączeń jest znaczny. Ale możliwość układania nowych kontekstów jest niezaprzeczalna, ohoó prawdopodobieństwo statystyczne ioh powstania jest stosunkowo małe.

Jak widać, można ułożyć jednostki językowe według rosnącej swobody ich łączenia. W łączeniu cech dystynktywnych w fonemy swoboda mówiącego jest równa zeru; kod ustalił już wszystkie możliwości, które mogą być używane w danym języku. Swoboda łączenia fonemów w wyrazy jest mała: ogranicza się ona do tworzenia wyrazów — sytuacji marginalnej. W tworzeniu zdań z wyrazów mówiący jest mniej ograniczony. Wreszcie, gdy mówiący łączy zdania w wypowiedzi, przymusowe prawidła składniowe nie działają i swoboda każdego mówiąoego w tworzeniu nowych kontekstów wzrasta w sposób istotny, choć znowu nie należy zapominać o licznych wypowiedziach stereotypowych.

W każdym znaku językowym działają dwa rodzaje układu:

1° kombinacja: każdy znak jest złożony ze znaków składowych i / lub występuje tylko w kombinacji z innymi znakami. Wynika stąd, że każda jednostka językowa jednocześnie służy jako kontekst w bardziej złożonej jednostce językowej. Stąd każde rzeczywiste zgrupowanie jednostek językowych łączy je w wyższą jednostkę: kombinacja i przynależność do kontekstu (eontexture) są to dwie Btrony tego samego działania.

2° selekcja: wybór spośród alternatyw implikuje możliwość zastąpienia jednej drugą, równoważną pierwszej pod jednym względem, a różną do niej pod innym względem. W gruncie rzeczy selekcja i substytucja są to dwie strony tego samego działania.

Z podstawowej roli tych dwóch działań w języku zdawał sobie jasno sprawę Ferdynand de Saussure. Ale z dwóch rodzajów kombinacji, którymi są jednoczesność i powiązanie linearne, uznawał on tylko drugi rodzaj: ciąg czasowy. Saussure widział, że fonem jest zespołem jednocześnie występujących cech dystynktywnych („ótómente diffórentiels des phonómes”), ale uległ tra-

dyoyjnwnu mniemaniu, że język ma charakter linearny „qui oxclut la possibilitó de prononcer deux ólómonts la fois”¹*.

Różnicę między dwoma rodzajami postępowania, które nazwaliśmy kombinacją i selekcją, określa Saussure mówiąc, że pierwszy „jest i« praeuenłia: jest on oparty na dwóch lub większej ilości elementów obecnych łącznie w rzeczywistym szeregu”, podczas gdy drugi „łączy elementy in alsentia jako człony potencjalnej serii pamięciowej”. Tzn. selekcja (i odpowiednio substytucja) ma do czynienia z jednostkami połączonymi w kodzie, ale nie w danym tekście, podczas gdy w wypadku kombinacji jednostki są połączone i w jednym, i w drugim, albo tylko w tekście. Odbiorca spostrzega, że dana wypowiedź (tekst) jest kombinacją części składowych (zdań, wyrazów, fonemów itd.) wybranych z inwentarza wszystkich możliwych części składowych (z kodu). Składniki kontekstu są w stanie styczności, podczas gdy w serii alternacyjnej (swbsłitwtion set) znaki są połączone przez różne stopnie podobieństwa, od równoważności właściwej synonimom do wspólnego trzonu (oommon aore) właściwego antonimom.

Te dwa rodzaje związków dostarczają każdemu znakowi językowemu dwóch serii interpretantów, żeby skorzystaó z pożytecznej koncepcji wprowadzonej przez Charlesa Sandersa Peirce’a^u: są dwa związki, które służą do interpretowania znaku; jeden to stosunek do kodu, drugi to stosunek do kontekstu (zakodowanego lub wolnego). Każdy z tych związków łączy znak z innym zbiorem znaków językowych, w pierwszym wypadku przez alternację, w drugim przez uszeregowanie (alignement). Dana jednostka znacząca może być zastąpiona przez inne, bardziej szczegółowe (morę explicit) znaki tego samego kodu, co odsłania jej ogólne znaczenie, podczas gdy jej wartość kontekstowa jest określona przez jej związek z innymi znakami tego samego ciągu.

1

9 de Saussure,' Gours de linguistigue generale, wyd. 2, Paris 1922, s. 68 u., 170 n

ii c. S. Peirce, GoUeeted papert, XI i IV, Cambridge, Massachusetts, 1932, 1934 I isob. spis treści. Por. M. Kruszewski, Oferk nauki o jazyke, Kazań 1883.