4 (188)

308 EUGENIUSZ GRODZINSKI

satów, to zwroty te byłyby w wielu wypadkach kłamliwe, ich autorzy zaś — obłudni. Ktoś, kto nie chciałby być obłudny, mógłby w tych warunkach oświadczyć: „Nie chcąc kłamać, będę używał formuł grzecznościowych jedynie w stosunku do ludzi, do których żywię szczere przyjazne uczucia. Wszystkim innym nie będę mówił ani Dzień dobry, ani Do widzenia, ani Dziękuję (jeśli nie będę miał powodów do odczuwania wdzięczności dla danej osoby)”.

Gdyby taka decyzja, której — przy założeniu informacyjnej funkcji formuł grzecznościowych — absolutnie nie można odmówić uzasadnienia, stała się powszechna, zakres stosowania tych formuł uległby drastycznemu zwężeniu, a ich rola w życiu społecznym całkowicie by się zmieniła, gdyż miałyby odtąd obieg tylko w kręgu przyjaciół. Gdyby natomiast decyzja osoby nie chcącej być obłudną pozostała decyzją jednostkową, osoba ta byłaby niechybnie uznana za odludka i gbura, i jej stosunki — nie tylko towarzyskie — ucierpiałyby bardzo znacznie.

Istota rzeczy polega jednak na tym, że bardzo szerokie stosowanie formuł grzecznościowych we współczesnych językach wcale nie zakłada ani nie implikuje kłamliwości wypowiedzi zawierających te formuły i obłudy ich autorów. Po prostu zadanie tych formuł nie polega na informowaniu o przyjaznych uczuciach osób, które je wygłaszają, tzn. wszystkich bez mała członków społeczności językowych. Formuły grzecznościowe mogą oczywiście o tych uczuciach informować, jeżeli autor wypowiedzi, która zawiera jedną łub więcej takich formuł, żywi uczucie przyjaźni i szacunku dla osoby, do której się zwraca. Może jednak (a nawet powinien) stosować formuły grzecznościowe także w kontaktach z osobami, do których nie czuje ani przyjaźni, ani nawet szacunku, i nie powinien być z tego powodu narażony (nawet wobec własnego sumienia) na zarzut obłudnego zachowania się.

Jaka jest wobec tego rola formuł grzecznościowych w międzyludzkiej komunikacji słownej we współczesnych społeczeństwach cywilizowanych? Rola ta polega na tworzeniu i ustawicznym podtrzymywaniu swoistej „atmosfery grzecznościowej” w kontaktach między ludźmi. Jest to niezwykle ważna i — jak już nadmienialiśmy — pozytywna rola tych formuł. Ich obecność (można powiedzieć: wszechobecność) podnosi stosunki międzyludzkie na wyższy poziom, w bardzo wielu wypadkach zapobiega spięciom, konfliktom, kłótniom albo łagodzi ich przebieg.

Formuły grzecznościowe w ich współczesnym charakterze zaliczymy do rzędu wypowiedzi performatywnych. Jako performatywne określane są w filozofii języka wypowiedzi, których główne zadanie nie polega na informowaniu o jakichkolwiek zjawiskach rzeczywistości, lecz na tworzeniu rzeczywistości na pewnych odcinkach. Nie chodzi tu oczywiście o to, iżby słowa miały bezpośrednio tworzyć lub przekształcać rzeczywistość fizyczną. Działo się tak podobno w epoce cudów, która