56 57 (17)

t6 2. Spcmtrzćganie

czywiśtie pozornie, jako że światło białe jest mieszanina fal o różnych ■ długościach, o czym można się przekonać rozszczepiając światło — daj- i my na to Słońca — za pomocą pryzmatu).

Zjawisko adaptacji z jednej strony dowodzi, że proces spostrzegania jest procesem rozciągniętym w czasie, z drugiej zaś strony sugeruje, że w proces ten zaangażowane są elementy (wspomniane poprzednio detektory cech) działające na zasadzie antagonisłycznej. Dzięki istnieniu efektów następczych można wywoływać pewne zjawiska, które nie mają swych obiektywnych odpowiedników — takie jak cytowany uprzednio „bielszy odcień bieli", czy też „najczarniejsza czerń" lub „czerwień emanująca czerwienią". Czytelnikowi zostawiam do namysłu, w jaki sposób można uzyskać dwa ostatnie efekty.

Poznanie powidoków negatywnych dostarczyło interesujących danych dla teorii spostrzegania- Przykładowo, stwierdziwszy, że spostrzeganie takiej to a takiej cechy doprowadziło do powidoku negatywnego, mamy powody przypuszczać, że w spostrzeganiu tym uczestniczą detektor)' działające na zasadzie antagonistycznej. Nie zawsze są to detektory prostych cech — ostatnio McCollough wykryła, że w układzie wzrokowym występują detektory barwnych linii. Dokładniejsze informacje związane z aktywizacją tych detektorów przedstawiają Lindsay i Norman (1984). Poza tym, sprawdzając, czy powidoki wywoływane po jednej stronie ciała (np. w jednym oku) wykazują zdolność do przenoszenia się na drugą stronę, możemy stwierdzić, czy detektory działające na zasadzie antagonistycznej zlokalizowane są w narządzie zmysłowym, czy też na wyższych piętrach układu nerwowego. Przykładowo, oglądanie przez jakiś czas pewnej barwy' jednym okiem nie powoduje powstania powidoku w oku drugim. Natomiast przy spostrzeganiu innych właściwości, takich jak ruch, możliwe jest przeniesienie powidoku na stronę przeciwną. To przeniesienie możliwe jest dzięki temu, że za spostrzeganie ruchu odpowiedzialne są wyższe piętra układu wzrokowego, piętra, na których występuje już wymiana informacji między jedną a drugą częścią pola wadzenia.

Powidoki są więc nie tylko zjawiskiem, które modyfikuje nasze spostrzeganie — w ostatnich latach stały się one narzędziem, które dostarczyło istotnych informacji na temat procesu spostrzegania oraz elementarnych struktur zaagażow'anych w ten proces.

1.5.9. Analiza spostrzegania w zakresie Analiza spostrzegania barw wybranych modalności na przy- jest bardzo specyficznym kładzie spostrzegania barw    działem psychologii perce

pcji. Znamy bowiem dość dobrze podstawowe fakty empiryczne dotyczące struktur odpowie-¹ dzialnych za odbiór barw, natomiast żadna ze współzawodniczących ze sobą koncepqi teoretycznych (pochodzących jeszcze z XIX wieku) nie uzyskała zdecydowanej przewagi nad konkurentką. Zanim przejdziemy do bliższej charakterystyki tych koncepcji, nieco uwagi poświęcimy omówieniu fizycznych korelatów' barwy.

Barwa jako taka od strony fizycznej nie istnieje. Widzimy albo światła u pewnej długości fal, albo też powierzchnie, które pewne długości fal odbijają, a jednocześnie inne pochłaniają. Falc, które spostrzegamy jako barwy, stanowią drobny wycinek promieniowania elektromagnetycznego. Człowiek zdolny jest do spostrzegania fal o długościach od 350 do 750 nanometrów. Krótkie długości fal spostrzegane są jako fiolet, długie zaś ako czerwień. Najwyższą wrażliwość oko ludzkie wykazuje na fale c długości od 490 do 575 nanometrów, co odpowiada zieleni. Fal krótszych niż 350 nanometrów oraz dłuższych niż 750 nanometrów nie widzimy; określamy je odpowiednio mianem promieniowania ultrafioletowego oraz podczerwonego.

Od strony subiektywnej spostrzeganie barwnych świateł i barwnych powierzchni przedstawia się identycznie, natomiast zjawiska fizyczne odnoszące się do świateł i powierzchni są całkowicie odmienne. Mieszanie świateł następuje na zasadzie addytywnej — przykładowo, dodanie do siebie światła czerwonego i zielonego daje barwę żółtą, przy czym jasność powstałej mieszaniny jest sumą jasności barw składowych. Przy mieszaniu barwników, a w'ięc mieszaniu substancjalnym, mamy do czynienia z mieszaniem subtraktywnym — mieszaniem przez odejmowanie. Przykładowo, pr/.y zmieszaniu barwnika żółtego i niebieskiego uzyskuje się barwę zieloną. Barwnik żółty pochłania wszystkie długości fal z wyjątkiem tych, które odpowiadają żółci i zieleni. Z kolei barwnik niebieski pochłania wszystkie długości fal z wyjątkiem tych, które widzimy jako barwę niebieską i zieloną. Po zmieszaniu barwnik żółty absorbuje fale o długości odpowiadającej barnie błękitnej, barwnik błękitny zaś — fale o długości odpowiadającej żółci. To, co zostaje w' wyniku odejmowania, to właśnie fale o długości odpowiadającej barwie zielonej. W przeciwieństwie do mieszanin addytywnych mieszaniny subtraktywne mają niższą jasność w stosunku do barw' wyjściowych.

Warto jednak dodać, że mieszanie barwników jest w Istocie rzeczy przestrzennym mieszaniem barw. Gdy zieleń powstałą ze zmieszania żółd i błękitu obejrzymy przez bardzo silne szkło powiększające, to zobaczymy punkty odpowiadające drobinom poszczególnych barwników’ składowych. Normalnie nie są one widziane, poniew'aż nasz wzrok nie jest wystarczająco ostry, by odróżnić je od siebie; mieszanie następuje w wyniku drobnych ruchów drgających naszych oczu, ruchów, o których wspominaliśmy wcześniej.

Pierwsza teoria spostrzegania barw — teoria Younga—Helmholtza — rwana jest teorią trójezynnikową. Zakłada ona, że w siatkówce znajdują się trzy rodzaje receptorów wrażliwych na barwy. Receptorami tymi są czopki, skupione główmie w centralnej części siatkówki. Czopki cechują się stosunkowo małą czułością, toteż do ich uruchomienia potrzebna jest dość duża ilość energii (barwy widzimy tylko w dzień, natomiast w nocy nasze wadzenie opiera się na bardziej czułych pręcikach, które pozwalają tylko na spostrzeganie barw achromatycznych* tj. bieli i czemi oraz różnych odcieni szarości). Wyróżniono czopki czerwonoczułe, ziclonoczułe