60 61 (14)

60 1. Spostrzeganie

Przedstawiona tu metoda była jedną z pierwszych metod służących do j wykrywania zaburzeń widzenia barw. Procedurę dobierania wykorzys- j tywano w technice włóczek barwnych Holmgrena. Współcześnie o zdolności widzenia barw wnioskujemy na podstawie techniki stosującej procedurę dopasowania w dość pośredni sposób, a mianowicie na podstawie tablic pseudoizochromatycznych. Wielu z nas spotkało się z tymi tablicami w czasie badań lekarskich przed uzyskaniem prawa jazdy. Na tablicach tych znajdują się układy kropek o różnych barwach i o różnej jasności. Kropki o tej samej barwie tworzą cyfry i zadanie badanego polega na odczytywaniu tych cyfr. Gdy badany cierpi na zaburzenia spostrzegania barw, będzie kierował się jasnością kropek — może wtedy albo widzieć inne cyfry, alko też nie widzieć żadnych. Na podstawie analizy błędów badanego można ustalić, jakie barwy nic są spostrzegane prawidłowo.

Z powyższych rozważań wynikałoby, iż w wyniku uczenia się języka pewne zaburzenia spostrzegania barw mogłyby być maskowane. Człowiek mimo tych zaburzeń posługuje się nazwami barw tak, jak gdyby widział je prawidłowo. Co więcej, w życiu codziennym potrafi też prawidłowo wykorzystywać barwy jako wskaźnik orientacyjny. Pojawia się jednak w tym miejscu pytanie, czy sprawa przedstawia się identycznie w przypadku różnych języków, które mogą mieć odmienne nazewnictwa barw. Czy brak w danym języku — dajmy na to — nazwy dla barwy pomarańczowej spowoduje, że ludzie będą mieli trudności ze spostrzeganiem tej barwy? Problem ten doprowadził do wykształcenia się dwóch stanowisk, określanych mianem determinizmu i uniwersalizmu językowego. Zwolennikami determinizmu językowego byli między innymi Humboldt, Cassirer, Sapir i Whorf. Uważali oni, że język determinuje spostrzeganie i rozumienie świata. Jednostka w zależności od tego, jakim językiem się posługuje, będzie mogła spostrzegać odmienne rzeczy. Natomiast zwolennicy uniwersalizmu językowego twierdzą, iż operacje u-mysłowe, w tym i procesy spostrzegania, są niezależne od używanego języka. Ponieważ nazewnictwo barw wykazuje duże zróżnicowanie, badania nad spostrzeganiem i kodowalnością barw stały się dogodną procedura weryfikacji obu stanowisk teoretycznych. Czytelnika zainteresowanego tą problematyką odsyłamy do pracy Idy Kurcz (1977) oraz.' Bobryka (1985), przedstawiających przegląd wyników badań. Jak wska-: żują dane cytowane przez Bobryka, w dotychczasowych badaniach nie udało się potwierdzić koncepcji determinizmu językowego: chociaż ludzie;, posługują się językami o różnym nazewnictwie barw — bogatym lub ubogim — spostrzegają barwy w bardzo podobny sposób. Mówiąc dobitnie, to, co ludzie widzą, zależy w znacznie większym stopniu od właściwości' bodźca oraz od właściwości ich receptorów aniżeli od języka, za pomocą którego komunikują to, co widzieli. Uzyskano wprawdzie ostatnio pewne dano przemawiające na korzyść koncepcji determinizmu językowego {por. przegląd przedstawiony przez Drozdka, 1983), jednakże czynniki, o których wyżej była mowa, tj. właściwości bodźca i receptorów, działają znacznie silniej.

1.5.10. Miejsce spostrzegania wśród procesów Spostrzegane jest kierujących zachowaniem    procesem zapocząt

kowującym przetwarzanie informacji. Dzięki niemu pobieramy z otoczenia informacje, które po odpowiednim zinterpretowaniu wykorzystuje się później do kierowania zachowaniem. Tradycyjnie przyjmowano, że spostrzeganie dostarcza tylko pewnych informacji o otoczeniu, takich mianowicie, które pozwalają odpowiedzieć na dwa pytania: co to jest oraz gdzie to coś*jest.

Odpowiedź na pytanie „co" dotyczy przede wszystkim przedmiotów posiadających jakąś wartość — jak wskazują poprzednie uwagi na temat gotowości i obronności pertepcyjnej, odbiór informacji o takich przedmiotach może być ułatwiony lub utrudniony. Natomiast odpowiedź na pytanie „gdzie" związana jest z przedstawionymi wyżej procesami eksploracji.

W nowszych koncepcjach przyjmuje się, zc spostrzeganie dostarcza ważnych informacji o przebiegu i wynikach własnego działania. Informacje te mają charakter kontrolny i korekcyjny — pozwalają w trakcie wykonywania jakiegoś działania wprowadzać do niego modyfikacje i poprawki, a także ocenić, czy osiągnięty rezultat zgodny jest z planowanym, czy też nie. Funkcję kontroli przebiegu działania spełniają przede wszystkim informacje kinestetyczne, tj. informacje o napięciu mięśniowym, o wzajemnym ułożeniu poszczególnych części Ciała oraz o wykonywanych ruchach. Pewną rolę spełniają tu informacje wzrokowe; ich rola wzrasta w przypadku działań całkowicie nowych, natomiast przy działaniach zautomatyzowanych, dobrze wyuczonych większą rolę odgrywają informacje kinestetyczne. Przykładowo, doświadczona maszynistka nie patr/.y na klawiaturę — metaforycznie możemy powiedzieć, że wiedza dotycząca rozłożenia klawiszy znajduje się w jej palcach. Kiedy jednak analizowany jest wynik jakiegoś działania, wdedy na plan pierwszy wysuwają się informacje wzrokowe.