120139388

STRATY BIBLIOTECZNE 127

(s. 60-61). Natomiast w rozdziale III przedstawiającym prace powojenne nikną z pola widzenia sprawy książki i bibliotek. Marginalnie i bez komentarza pojawiają się w ostatnim podrozdziale {Problem repatriacji dóbr kultury z terenów odstąpionych ZSRR, s. 86-90), w Poslowiu i kilku załącznikach.

Współczesnego czytelnika może na przykład dziwić fakt, dlaczego w szeroko zakrojonej ankiecie Biura Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki pn. Kwestionariusz strat i zniszczeń w zakresie dziel sztuki oraz zabytków kultury i przyrody pominięto pytania

0    dziedzictwo piśmiennicze (s. 70-71). W podstawowym dokumencie Tezy ogólne Ministerstwa Kultury i Sztuki w sprawie pretensyj rewindykacyjno-odszkodowawczych w odniesieniu do Niemiec (s. 143-145) wśród ośmiu kategorii obiektów podlegających rewindykacji znalazły się tylko „księgozbiory teatralne, muzyczne oraz z zakresu plastyki, literatury, muzeologii, historii sztuki, historii kultury i archeologii’. O innych bibliotekach nie ma mowy.

Wyjaśnienie tego zjawiska jest proste, ale ponieważ nie wynika ono z tekstu Likwidacji skutków..., warto może poświęcić mu nieco uwagi. Otóż Wojciech Kowalski rekonstrukcję polskiego modelu prawnego i organizacyjnego likwidacji skutków wojny oparł na dorobku Biura Rewindykacji i Odszkodowań MKiS, pomijając działalność Ministerstwa Oświaty na polu prac rejestracyjnych i rewindykacyjnych. Istotnie, koncepcje teoretyczne wypracowywane były głównie w tym pierwszym ośrodku i ogłaszane pod tym szyldem, ale ich konkretyzacja i realizacja dokonywała się również w innych pokrewnych placówkach. Na przykład sprawy książki i bibliotek prowadzone były w Wydziale Bibliotek, przemianowanym później na Naczelną Dyrekcję Bibliotek w Ministerstwie Oświaty, gdzie w 1. 1945-1949 kierował nimi J. Grycz. Pod jego nadzorem przygotowane zostały i rozesłane do kuratoriów okręgów szkolnych kwestionariusze dotyczące strat bibliotek. Rejestracją objęto księgozbiory szkolne, powszechne i prywatne. W Wydziale a później w Dyrekcji Bibliotek przygotowywano też ich zestawienia zbiorcze i wyceny strat. Niektóre z nich znalazły się w oficjalnych dokumentach Ministerstwa. Na przykład 9.1.1947 r. do Centralnego Urzędu Planowania przesłane zostały Tezy generalne Ministerstwa Oświaty w sprawie rewindykacji i odszkodowań ze strony Niemiec z zakresu szkolnictwa, instytucyj naukowych, bibliotek

1    archiwów (Archiwum Akt Nowych, Biuro Odszkodowań Wojennych, sygn. 240). W szerokim zakresie przedstawiono tam straty książek i bibliotek. To właśnie aneksem do powyższych tez są teksty umieszczone w książce W. Kowalskiego jako dokument 19 {Pretensje Polski do Niemiec w zakresie bibliotek i Biblioteki polskie na ziemiach odstąpionych na Wschodzie, s. 146-148). Bez dokumentu wiodącego — czyli też Ministerstwa Oświaty — którego zabrakło w omawianej publikacji, oba teksty zawieszone są w próżni. Nota bene na s. 146-147 w dokumencie 19 wydawca niefortunnie zmienił lokalizację tabeli, przez co źródło uległo zniekształceniu. I jeszcze jedna uwaga marginalna. Analogiczny układ materiału w tezach MKiS oraz Ministerstwa Oświaty sugerujący odpowiedzi na takie same pytania pozwala sądzić, że oba memoriały powstały na to samo zamówienie w tym samym mniej więcej czasie. Dzięki temu z dużą dozą prawdopodobieństwa można określić chronologicznie tezy MKiS zachowane w Archiwum Akt Nowych bez daty (s. 106, 143-145).

Tak więc — na skutek ówczesnego podziału kompetencji resortowych — oceny szkód bibliotecznych przebiegały innym torem i przez to znalazły się niejako na marginesie rozważań Autora Likwidacji skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury. Trzeba jednak pamiętać, że w rzeczywistości stanowiły one bardzo istotną część ogólnej problematyki strat kultury. Znaczny też był dorobek bibliotekarzy w ich dokumentacji i staraniach rewindykacyjnych. Poza częściowo zachowanymi w archiwach materiałami z prac Ministerstwa Oświaty ich świadectwem są publikacje bibliotekarzy z pierwszych lat powojennych: Aleksandra Birkenmajera, Stanisława Bodniaka, Marii Dembowskiej, Józefa Grycza, Józefa Janiczka, Adama Lewaka, Mariana Łodyńskiego, Stanisławy Sawickiej i in., a także (cytowany w książce W. Kowalskiego na s. 89) wnikliwy projekt repatriacji polskich zbiorów bibliotecznych i archiwalnych z Ukrainy, przygotowany przez J. Grycza.

Oczywiście działania bibliotekarzy mieściły się w ogólnym modelu nakreślonym przez W. Kowalskiego, a ich opinie teoretyczne korespondowały z cytowanymi przez Autora wypowiedziami programowymi S. Lorentza, W. Borowego, Stanisława Estreichera czy Władysława