62

HISTORIA LITERATURY

Adam Mickiewicz, Dziady

Część II

Utwór ilustruje romantyczne obcowanie z duchami, jest próbą wyjaśnienia tego, co „jest nad rozum człowieczy". Poeta nawiązuje w nim do haseł głoszonych już w Romantycz-ności o innym niż rozumowe postrzeganiu rzeczywistości.

Dla Mickiewicza legendy i wierzenia ludu były sygnałami z innego, równoległego do ziemskiego, świata. Jego ballady, a przede wszystkim II część Dziadów dowodzą, że świat ludzki współistnieje ze światem duchów, tylko trzeba umieć patrzeć. W obrzędowym dramacie, jakim jest II część Dziadów, został też ukazany w romantycznym i zarazem ludowym ujęciu problem winy i kary.

Część IV

Utwór opisuje historię miłości, rozpaczy i samobójstwa romantycznego kochanka - Gustawa, który opowiada dzieje swojego nieszczęśliwego uczucia do Maryli. W IV części Dziadów istotny jest motyw szaleństwa, popularny w literaturze romantycznej, która z tego stanu psychicznego uczyniła cechę jednostki wybitnej, wybranej, widzącej lepiej i więcej.

Część III

Tak zwane Dziady drezdeńskie, ze względu na miejsce powstania. W odróżnieniu od części IV, która jest dramatem osobistym, część III jest dramatem narodowym, nawiązującym do historii spisków na Litwie i do powstania listopadowego. Dramat dedykował

Mickiewicz swoim przyjaciołom filomatom i fj. laretom, z którymi był więziony w Wilnie:

Świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kołakowskiemu, spółuczniom, spolwięźniom, spółwygnańcom za miłość ku ojczyźnie prześladowanym, z tęsknoty ku ojczyźnie zmarłym [...]

W Ustępach do części III i w wierszu Do przyjaciół Moskali pojawiają się aluzje dotyczące powstania dekabrystów oraz wzmianki o poznanych przez Mickiewicza w Moskwie Bestużewie i Rylejewie.

• Prolog - akcja toczy się 1 listopada 1823 roku w więzieniu, w Wilnie; bohater dramatu - więzień - ma senną wizję. Po przebudzeniu, częściowo pod wpływem snu, dokonuje się w nim wewnętrzna przemiana, której wyrazem jest przyjęcie przez Gustawa imienia Konrad (patrz cz. IV). Na ścianie celi bohater pisze: Bogu Najlepszemu, Największemu. Gustaw zmarł 1823 1 listopada. - Tu narodził się Konrad 1823 1 listopada. Scena ma znaczenie symboliczne: nadszedł czas przemiany bohatera z romantycznego kochanka, darzącego uczuciem kobietę, na „kochanka" ojczyzny, gdyż wobec narodowej tragedii pora stłumić ból osobisty.

Pocztówka z inscenizacji Dziadów Adama Mickiewicza z 1902 roku

Gustaw przestrzega przed miłością rozsądną i mierną, która jest rodzajem śmierci [...] Mickiewicz, romantyk, odkrywa w samym istnieniu miłości ambiwalencję, uchylającą to zjawisko własnemu rozumowi. Ona jest możliwą niemożliwą. Albo możliwą niemożliwością. Nie wiem, zaczyna Gustaw, czy to był raj czy p-=-kło. Nie wiem, kończy, karę ponoszę teraz czy nagrodę. Tak się stało ze mną i tak się dzieje zawsze, co opowiadam dla przestrogi, żeby juz odtąd nikt nie sądził, że miłość to rzecz zwykle, że każdy ją zna i rozumie, o co chodzi.

Marta Piwińska, Miłość romantyczna, i"

•    Scena I (nazywana sceną więzienną) - akcja toczy się w Wigilię Bożego Narodzenia 1823 roku. Na kartach dramatu Mickiewicz przywołał swoich przyjaciół filomatów i filaretów (np. Tomasz Zan, Jan Sobolewski, Antoni Frejend, Jacek Pietraszkiewicz, Adam Suzin, Ignacy Domeyko nazwany Żegotą). Najważniejsze w tej scenie są opowiadanie Sobolewskiego o zesłanych na Sybir uczniach i studentach ze Żmudzi (elementy mesjanizmu) oraz wampiryczna pieśń zemsty Konrada.

■9 Scena II (Improwizacja) - pozostawiony sam w celi poeta Konrad wygłasza Wielką Improwizację, w której żąda od Boga władzy nad ludźmi („daj mi rząd dusz"), wierzy bowiem, że nie tylko może tworzyć wielką poezję, ale i dać narodowi wolność. Oskarża Boga o nieczułość na los Polski, na cierpienia ludzi, o kierowanie się tylko rozumem. Jego lucyferyczny bunt wypływa jednak nie tylko z dumy i przekonania o własnej wielkości, ale przede wszystkim z miłości do ojczyzny. Gdy wątpiąc w sprawiedliwość Boga, posuwa się niemal do bluźnierstwa, pada zemdlony. Szatan triumfuje.

•    Scena III (egzorcyzmy księdza Piotra nad Konradem) to walka księdza Piotra z szatanem^ duszę Konrada. Zwycięża w niej ksiądz, wyjednując Konradowi wybaczenie na sądzie archaniołów.

•    Scena IV (widzenie Ewy) - akcja toczy się w wiejskim domu w okolicach Lwowa, Ewa modli się za duszę uwięzionego poety (Konrad).

•    Scena V (widzenie księdza Piotra) - jedna z najważniejszych scen III części Dziadów. Bóg w widzeniu zsyła pokornemu księdzu wielką wizję cierpień i zmartwychwstania Polski. Symbolika sceny jest oparta na biblijnych scenach męki Chrystusa. Polska ma do odegrania rolę Mesjasza (mesjanizm polski), by swym cierpieniem odkupić inne narody. Jej wyzwolicielem ma być tajemniczy mąż („a imię jego czterdzieści i cztery" - mistyka liczb wywiedziona z Kabały).

•    Scena VI (sen Senatora) - diabły męczą śpiącego Senatora, zsyłając mu sen o niełasce carskiej.

•    Scena VII (salon warszawski) - podobnie jak w scenie więziennej występują tu autentyczne postaci. Spośród nich na pierwszy plan wysuwa się porucznik Piotr Wysocki, przywódca spisku podchorążych z powstania listopadowego, który dokonuje oceny narodu („Nasz naród jak lawa").

•    Scena VIII (bal u Senatora) - ukazuje senatora Nowosilcowa i jego otoczenie. W scenie balu przedstawiono kontrast między tą grupą a patriotami. Występuje tu wiele wątków, z których najważniejszy jest wątek Rollinsona i jego matki. Scena kończy się spotkaniem skazanego na zesłanie Konrada z księdzem Piotrem.

•    Scena IX - noc Dziadów, 1824 rok. Gu-ślarz na prośbę Kobiety próbuje wywołać ducha, który przed laty pokazał się jej właśnie w noc Dziadów (cz. II - Widmo z raną na piersi). Był to duch człowieka żyjącego. Ponieważ milczał, kobieta rozpoznaje go wśród więźniów więzionych w kibitce. Ma ranę w piersi i na czole - to Konrad.

•    Ustępy III części Dziadów (Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz) ukazują obraz Rosji carskiej jako tworu szatana oraz krainy terroru i przemocy.

• Wiersz Do przyjaciół Moskali - wspomnienie przyjaciół z kręgu dekabrystów - Bestużewa i Rylejewa, straconych z rozkazu cara.

Wejście do dawnego klasztoru Bazylianów w Wilnie, w którym znajduje się cela Konrada