62

Agresja fizyczna. Szczególnie szybko zmniejsza się liczba zachowań agresywnych fizycznie w pierwszych 15 dniach zajęć terapeutycznych. Następnie utrzymuje się w zasadzie na jednym poziomie. Niewielki spadek jest widoczny jeszcze w ostatnich 5 dniach.

Agresja słowna. Zachowania kategorii As (agresja słowna) zmieniają się w inny sposób. Liczba zachowań agresywnych wyrażonych słownie maleje wprawdzie znacznie, nie następuje to jednak tak szybko, jak w przypadku zachowań wyrażających agresję fizyczną. Agresja słowna, ujawniana przez dzieci podczas inscenizacji, zmniejsza się powoli, lecz systematycznie w miarę upływu czasu.

Skarżenie i karanie. Zmiany w zachowaniu objętym kategoriami: S (skarżenie) i R (karanie) przebiegają podobnie. Po początkowym zmniejszeniu się liczby tych zachowań następuje jej wzrost i dopiero potem powolny, systematyczny spadek. Bardzo podobny przebieg zmian w zakresie obu rodzajów zachowań może świadczyć o pełnieniu przez nie podobnych funkcji. Skarżenie zdaje się mieć dla dzieci takie samo znaczenie jak samodzielne wymierzanie kary — jest jedną z form ukarania osoby oskarżonej. Bywa ono tak samo często stosowana iak samodzielne karanie.

Zwroty grzecznościowe. Przyglądając się przebiegowi zmian w zachowaniu objętym taką kategorią zauważyliśmy, że dzieci, w miarę upływu czasu, coraz częściej stosowały w czasie inscenizacji zwroty grzecznościowe.

Wyjaśnianie problemu. Zachowania kategorii W (wyjaśnianie problemu), wyrażające się szukaniem przyczyn zaistniałego konfliktu i przewidywaniem jego skutków, zmieniało się następująco: Najpierw przybywało tych zachowań przez okres do około połowy czasu terapii. Potem ich liczba utrzymywała się na tym samym poziomie przez pewien czas i zmniejszała się wyraźnie w ostatnich 5 dniach. Mimo tego spadku różnica w liczbie ujawnianych przez dzieci zachowań tej kategorii — między pierwszymi a ostatnimi 5 dniami zajęć terapeutycznych — pozostaje duża.

Zgoda. Zachowania kategorii Z ogólnie wyrażają akceptację pozytywnego zachowania, umiejętność podporządkowania się i wspólne wykonywanie zadań pozytywnych ze społecznego punktu widzenia. Występujące tu zmiany wykazują wyraźną tendencję wzrostową. Oznacza to, że dzieci coraz częściej, w miarę upływu czasu, ujawniały zachowania oznaczone tą kategorią i nawet, sądząc po tak widocznej stałej tendencji wzrostowej, można by przypuszczać, że zachowania te byłyby przez dzieci ujawniane nadal bardzo często, gdyby zajęcia terapeutyczne trwały dłużej.

Inicjatywa zachowania pozytywnego społecznie. Obserwowana w zakresie zachowań kategorii / (inicjatywa zachowania pozytywnego społecznie) zmienność, może mniejsza niż w innych kategoriach, jest mimo to istotna. Należy zwrócić uwagę na fakt, że manifestuje się ona wyjątkowo równomiernie. Wydaje się, że zajęcia terapeutyczne, nie wywołując gwałtownej zmiany w postawach społecznych dzieci, przyczyniają się do systematycznego wzrostu liczebności zachowań inicjujących pozytywne społecznie sposoby rozwiązywania konfliktowych problemów.

Podsumowując wyniki przeprowadzonej analizy dynamiki zmian w zachowaniu się dzieci w czasie inscenizacji nie dokończonych historyjek, trzeba podkreślić, że są tu widoczne dwie wyraźne tendencje: spadkowa, odnosząca się do różnych zachowań agresywnych, oraz wzrostowa — dotycząca zachowań pozytywnych społecznie.

Jedynie w przypadku kategorii W (wyjaśnianie problemu) liczba zachowań objętych tą kategorią po początkowym wzroście zaczyna się zmniejszać. Można by zastanowić się, czy nie oznacza to tendencji spadkowej. Jeśliby jednak nawet tak było, nie wydaje się, by mogło to świadczyć przeciwko skuteczności prowadzonej terapii. Zmiany obrazujące przebieg terapii należy bowiem rozpatrywać łącznie.

115