63

Jeśli wzrasta liczba jednostek zachowania zaliczonych do kategorii G (zwroty grzecznościowe), Z (zgoda) i / (inicjatywa zachowania społecznie pozytywnego) oraz maleje liczba zachowań; Af (agresja fizyczna), As (agresja słowna), S (skarżenie), R (karanie) i innych negatywnych (chociaż nieistotnie), to nie ma raczej wątpliwości, że spadek liczby zachowań kategorii W (wyjaśnienie problemu) należy rozumieć jako normalny efekt szybszego rozumienia przyczyn, skutków i sposobów rozwiązywania zaistniałego problemu.

Zachowanie dzieci w czasie zajęć terapeutycznych poza inscenizacjami także poddaliśmy obserwacji. Interpretacja jej wyników okazała się trudniejsza z uwagi na różnorodność występujących tu zmian. Nie dostrzegliśmy tak oczywistych tendencji wzrostowych lub spadkowych, jak przy analizie zachowań inscenizowanych (fikcyjnych). Zastosowanie odpowiednich metod statystycznych upoważnia nas jednak do wskazania pewnych prawidłowości. Oto one:

Agresja fizyczna. W zachowaniu kategorii Af (a-gresja fizyczna) występują dwie fazy zmniejszania się liczby zachowań agresywnych fizycznie. Największy ich spadek następuje dopiero w ostatnich dniach zajęć terapeutycznych.

Agresja słowna. Zmiany w zakresie zachowania agresywnego słownie (As) przebiegają podobnie do agresywnego fizycznie. Liczba tych zachowań zmniejsza się zdecydowanie dopiero w ostatnim etapie zajęć. Takie zachowania (nie związane z treścią inscenizowanych historyjek), jak kłótnie, spory, przezywanie lub wyśmiewanie, są więc w ostatniej fazie zajęć ujawniane przez dzieci o wiele rzadziej niż w fazie pierwszej. Nie stanowi to wystarczającej podstawy do twierdzenia, że dzieci poddane terapii współpracują tak samo zgodnie, jak dzieci z grupy kontrolnej. Tym niemniej w zachowaniu dzieci z grupy terapeutycznej następuje zmiana charakteryzująca się zmniejszeniem agresji zarówno słownej, jak fizycznej i tym samym bardziej zgodną współpracą w czasie zajęć terapeutycznych.

Zwroty grzecznościowe. Dzieci samorzutnie, nie tylko wtedy, gdy biorą udział w inscenizacji nie dokończonych historyjek, częściej używają w rozmowie z sobą zwrotów grzecznościowych. Tu także znaczny wzrost liczby omawianych zachowań dokonuje się w ostatniej fazie terapii.

Wyjaśnianie problemu. Zmiany w zakresie kategorii W (wyjaśnianie problemu) przebiegają inaczej. Po początkowym, dużym wzroście liczby tych zachowań, następuje znaczny ich spadek — aż poniżej stanu wyjściowego. Zmiany te można interpretować w taki oto sposób: W okresie początkowym zachowania tej kategorii występują dosyć rzadko, natomiast dzieci ujawniają dużo zachowań agresywnych. Po upływie mniej więcej połowy okresu zajęć terapeutycznych dzieci zaczynają wyjaśniać zaistniałe konflikty, rozwiązywane jeszcze — w sposób agresywny. W ostatnich dniach zajęć rozwiązywanie spornych problemów nie wymaga już specjalnego wyjaśniania, dzieci bowiem na tyle dobrze rozumieją się wzajemnie, że sytuacje konfliktowe zachodzą rzadko i na ogół nie wywołują zachowań agresywnych. Zmniejsza się także ogólna liczba zachowań realnych, co zdaje się świadczyć o większej zgodności dzieci we wspólnym działaniu, jakim jest inscenizowanie nie dokończonych historyjek.

Zmiany w zachowaniu dzieci po zakończeniu zajęć

Po zakończeniu zajęć terapeutycznych zbadaliśmy powtórnie popularność dzieci z grupy eksperymentalnej w klasach, do których uczęszczały. Okazało się, że ich pozycja wśród kolegów uległa wyraźnej poprawie. Nie stały się one wprawdzie najbardziej łubiane przez kolegów, ale znacznie mniej dzieci twierdzi, że ich nie lubi, niż to miało miejsce przed rozpoczęciem terapii. Można przypuszczać, że jest to wynikiem zmian w zachowaniu się dzieci pod wpływem zajęć

117