64

odbicie w języku. Wyrażane są za pomocą końcówek ek-syjnych, przyimków (np. przed — za, do — z, pod — nad, przy, w), zaimków (ci — tamci, tu — tam), przysłówków (między, koło, wczoraj — dziś — jutro, rano — wieczór, zaraz, potem, daleko — blisko, wysoko — nisko, naprzód — do tylu, wewnątrz — na zewnątrz), liczebników zwłaszcza porządkowych, przymiotników oznaczających kształty i wielkości (duży — mały, wysoki — niski, gruby — cienki, lewy — prawy, okrągły itd.), wreszcie rzeczowników oznaczających pory roku, miesiące, czas (np. godzina, chwila, śniadanie, obiad, kolacja). W strukturze zdania stosunki czasowe wyrażane są w każdej formie czasownika, który jest podstawow ą częścią zdania.

Okolice ruchowa i skórno-kinestetyczna znajdują się w obu półkulach i każda z nich otrzymuje bodźce z narządów obwodowych, mieszczących się po stronie przeciwległej. Do okolic słuchowych docierają impulsy z obu uszu. Obszary mowy znajdują się na ogół w półkuli lewej u osób praworęcznych, lewa półkula jest więc u tych osób dominująca. Zdarzają się jednak wypadki, że uszkodzenie lewej półkuli nie wywołuje zaburzeń mowy lub wywołuje tylko nieznaczne; bywa też tak, że lekką afazję może spowodować uszkodzenie półkuli prawej. U małych dzieci prawdopodobnie zarówno uszkodzenie półkuli lewej, jak i prawej powoduje zaburzenia mowy, ponieważ lateralizacja nie jest u nich jeszcze ustalona.

Lateralizacja (stronność) Lateralizacja jest to ustalona przewaga czynności ruchowych jednej strony ciała nad drugą lub tylko jednej części ciała nad drugą, znajdującą się po stronie przeciwnej.

Jak podaje Sovak, wśród dzieci w wieku przedszkolnym jest około 40% praworęcznych, 40% leworęcznych i około 20% dzieci oburęcznych. W szkole procent mańkutów zmniejsza się do 15, pozostałe 25% dzieci zostaje przyuczone do posługiwania się ręką prawą. Wśród mańkutów wady mowy są częstsze, niż wśród praworęcznych i wynoszą 27%, podczas gdy u praworęcznych zaledwie 7%. Rozróżnia się osoby prawostronne (praworęczne, prawonożne, praw^fooczne), oso-

by lewostronne (mające bardziej śpiewną lewa.nołowę ciała niż prawą) oraz te, które mają lateralizację skrzyżował.^ tzn. leworęczne i jednocześnie prawooczne i prawonożne lub praworęczne i jednocześnie lewooczne i lewonożne. Leworęczność lub praworęczność zależy od przewagi czynnościowej jednej półkuli. Jak wiadomo, reprezentacja korowa prawej ręki znajduje się w lewej półkuli, a reprezentacja korowa lewej ręki — w prawej półkuli. Występowanie u dzieci z lateralizacją skrzyżowaną zaburzeń mowy (jąkanie), pisania i czytania (pismo lustrzane, mylenie liter o podobnym kształcie, por. s. 514), tłumaczy się konfliktem dominacji półkul i zaburzeniami orientacji przestrzennej. Podobne zaburzenia obserwuje się u dzieci, u których lateralizacja jest opóźniona, jeszcze nie wykształcona (obustronnych, tzn. oburęcznych, obunożnych i obuocznych).

O ile odbieranie wrażeń jest funkcją opisanych powyżej okolic mózgu, a powstawanie spostrzeżeń zależy od ich w spółdziałania, to myślenie językowe, formułowanie zamierzeń, porównywanie z nimi osiągniętych wyników, wprowadzanie korekcji działania i całe celowe zachowanie się człowieka zależą jeszcze poza tym od okolic czołowych mózgu, w których rozróżnia się pola 9, 46, 10, 11. Pola płatów czołowych mają połączenia z większością pól kory mózgowej a cała kora tworzy jednolity system, którego elementy ściśle współdziałają.

Wrażenia wzrokowe, słuchowe, kinestety czne, dotykowe lub proste ruchy są czynnościami fizjologicznymi. Uszkodzenie pól projekcyjnych powoduje nieodwracalne upośledzenie odpowiednich czynności fizjologicznych, jak głuchotę czy ślepotę. Na podstawie czynności fizjologicznych wykształcają się poprzez doświadczenie czynności psychiczne (ośrodków o-fizjologiczne), które mogą być proste (jak np. analiza i synteza odpowiednich bodźców) lub złożone (jak np. rozumienie mowy, mówienie, pisanie, czytanie). Złożone czynności psychiczne nie mają stałych lokalizacji w korze mózgowej. Do ich powstawania czy istnienia potrzebne jest współdziałanie zespołu prostych czynności psychicznych.

Według Łurii lokalizacja fukcji mózgu ma cha-

S — Logopedia

65