68 69

W programie przygotowanym przez autorkę niniejszego artykułu w klasie pierwszej położono nacisk na integrację, naukę wzajemnego słuchania i rozumienia się, koncentrację uwagi i motywację do tworzenia, a także formy ekspresji tanecznej i ruchowej. W klasie drugiej priorytet mają zajęcia rozwijające wyobraźnię i operacje umysłowe związane z procesem myślenia twórczego (szczególnie ćwiczenia wykorzystujące dedukcję opierającą się na hipotetycznych przesłankach oraz dokonywanie skojarzeń). Praca w klasie trzeciej obejmuje pierwsze świadome transformacje oraz samodzielne dostrzeganie i rozwiązywanie problemów. Zajęcia przeprowadzane są według schematu: (1) przywitanie - zabawa ruchowa lub układ taneczny; (2) ćwiczenie wprowadzające; (3) ćwiczenie ilustracyjne w formie ekspresji plastycznej, ruchowej, muzycznej lub dramatycznej; (4) ćwiczenia (zadania) główne; (5) zabawa ruchowa lub taneczno-ruchowa; (6) ćwiczenie dodatkowe (wspomagające); (7) wyciszająca zabawa taneczno-ruchowa lub relaksacja; (8) rozmowy podsumowujące, zamykające, o charakterze interpersonalnym lub dokonanie prezentacji i ewaluacji efektów działania twórczego; (9) pożegnanie - zabawa ruchowa lub układ taneczny¹.

Jak można zauważyć, w wymienionych przykładach kompozycja ćwiczeń jest związana z dość ścisłym planowaniem etapów zajęć, ich występowanie nie jest przypadkowe, choć wszystkie programy dopuszczają i umożliwiają bieżące zmiany w poszczególnych fazach pracy.

Planowanie a wybrane procedury, strategie i metody

W procesie twórczym zaplanować można także wykorzystywane procedury i strategie poznawcze - ogólne, kompleksowe sposoby rozwiązywania problemów podające zestawy zasad i reguł twórczego myślenia oraz szczegółowe metody i techniki ułatwiające poszukiwanie twórczej idei, takie jak na przykład: synektyka, metoda Altszulera, „TRoP" czy „6 kolorowych kapeluszy".

Według E. Nęcki strategie poznawcze pełnią w procesie tworzenia funkcje decyzyjne i kontrolne². Należą do nich: strategia czujności (wybiórcze uwrażliwienie na pewne klasy bodźców), percepcji postaci (dążenie do jak najczęstszego kontaktu z przedmiotem twórczego wysiłku), ukierunkowanej emocji, zamykania (odszukiwanie elementów potrzebnych do usprawnienia, „domknięcia" danego dzieła), jasno określonego celu (dokładne okre-sienie, do czego się dąży; jakie kryteria musi spełnić wynik końcowy), wy niku idealnego (zaspokajania swoich irracjonalnych pragnień i fantazji), zarodka (udoskonalanie i ulepszanie pierwszej wersji rozwiązania), nadmia ru (dążenie do wytworzenia jak największej ilości idei) oraz twórczego od dalenia (osiąganie celów nie wprost, za pomocą problemów zastępczych). Procedury te można stosować w sposób planowy, w celu świadomego dopasowania do specyfiki danego problemu (np. strategia jasno określonego celu mniej nadaje się do zadań artystycznych, a bardziej do problemów natury technicznej, konstruktorskiej; strategia wyniku idealnego do problemów logicznych, a strategia nadmiaru do problemów z dziedziny szeroko pojętej humanistyki).

Szczegółowe metody związane z twórczym myśleniem możemy podzielić na algorytmy i heurystyki. O ile algorytm umożliwia planującemu zajęcia uzyskanie jasno określonego zestawu kroków, gwarantujących uzyskanie satysfakcjonującego wyniku, o tyle w przypadku heurystyk dostarczają one planującemu jedynie użytecznych wskazówek jak działać. Jest tu możliwy element improwizacji, „twórczego" nieporządku, a nawet częściowego chaosu.

W trakcie wykorzystania heurystyk jako planowych metod rozwiązywania problemów możemy zastosować je także jako zaplanowany wcześniej zestaw reguł zbliżających do satysfakcjonującego rozwiązania. Szczególną grupę metod związanych z planowym, systematycznym penetrowaniem problemu stanowią heurystyki analityczne (analiza morfologiczna, czasowniki modyfikujące Osborna, metoda 6 kapeluszy). Problem jest tu dokładnie definiowany, rozkładany na podproblemy, ustalana jest hierarchia ważności i pilności rozwiązania podproblemów, a do każdego z nich określane optymalne techniki. Procedura ta ma ustalony porządek (odpowiednią kolejność działań), np. analiza morfologiczna czy techniki pytaniowe.

Heurystyki związane z podejściem intuicyjnym (brainstorming, synekty-ka, TRoP) polegają na całościowym oglądzie problemu, z pominięciem szczegółów, a także na celowym eksponowaniu czynnika irracjonalnego, alogicznego, emocjonalności i intuicji³. W mniejszym stopniu podlegają planowaniu, jednak także łączą się z pewną (choć bardzo elastyczną) sekwencją działań. Poniżej przedstawiony zostanie schemat planowania w przykładowych metodach i technikach. Przykłady te pokazują, jak planowe (łączące się z pewnymi „przepisami", choć w samej materii „intuicyj ne") są poszczególne metody heurystyk analitycznych i intuicyjnych.

69

1

1. Czaja, Stymulowanie kreatywności..., s. 104.

2

E. Nęcka, Proces twórczy..., s. 47-66.

3

Za: E. Nęcka, TRoP..., s. 25-28.