6 (1330)

88 G. Simmel

Georg Simmel

STRUKTURY PROSTE. LICZBA ELEMENTÓW JAKO JEDYNY WYZNACZNIK ICH WZAJEMNYCH STOSUNKÓW¹

Rozważania nasze dotyczą formacji społecznych uzależnionych od liczby ich składników, przy czym nasza wiedza nie pozwala nam określić tej zależności na tyle, by z samej liczby móc wyprowadzić konsekwencje socjologiczne. Możliwość ta wszelako istnieje, jeżeli ograniczymy się do struktur dostatecznie prostych. Jeżeli rozpoczniemy od dolnej granicy szeregu liczbowego, to okaże się, że określone wielkości arytmetyczne stanowią podstawę kształtowania się charakterystycznych formacji socjologicznych.

(...) najprostszą z punktu widzenia metodologicznego formacją społeczną jest układ dwóch elementów'. Służy on jako schemat, zalążek i podstawa niezliczonych struktur wieloczłonowych, mimo iż jego znaczenie socjologiczne nie polega bynajmniej na możliwości rozciągania go czy też pomnażania. To raczej on sam jest takim typem istnienia społecznego, który w czystej i charakterystycznej postaci realizuje wiele rodzajów' form. Ponadto ograniczenie do dwóch elementów stanowi także konieczny warunek wystąpienia pewnych form stosunków. Typowo socjologiczny charakter tych form ujawnia się w tym, że nie tyiko zachowują one podobieństwo mimo daleko posuniętej różnorodności składników indywidualnych i wspólnych motywów, ale występują zarówno w stosunkach między dwoma grupami -rodzinami, państwami, związkami wszelkiego typu - jak w stosunkach między dwiema pojedynczymi osobami.

Już codzienne doświadczenie potwierdza, że fakt, iż liczba elementów danego stosunku wynosi akurat dwa, nadaje owemu stosunkowi szczególny charakter: podobne przeżycia, zamiary, wzajemne zrozumienie, wspólne tajemnice wiążą dwóch partnerów inaczej niż już chociażby trzech. Najbardziej charakterystyczny przykład stanowi być może tajemnica: ogólna praktyka wydaje się wskazywać, że minimalna liczba wtajemniczonych, przy której tajemnica przestaje być tylko czymś samym dla siebie, jest zarazem liczbą maksymalną, która gwarantuje jeszcze jej zachowanie. W tajnym związku religijno--politycznym utworzonym na początku XIX w. we Francji i we Włoszech istniało wiele stopni wtajemniczenia, tak iż istotne tajemnice związku znane były tylko tym, którzy dostąpili stopnia najwyższego. Omawiać te tajemnice mogło wszelako za każdym razem tylko dwóch sprzysiężonyc.h tego samego stopnia. Dwa jako liczba uczestników jest więc uważana za liczbę krytyczną i jeżeli nawet nie ogranicza liczby osób znających tajemnicę, to przynajmniej wyznacza liczbę tych, którym wolno o niej jednocześnie ze sobą mówić. Ogólnie - różnica między związkiem dwuczłonowym a związkiem wieloczłonowym wynika z różnicy stosunku, jaki zachodzi między złożoną całością a każdym z jej składników w związku pierwszego i związku drugiego typu. Jeżeli nawet bowiem osobom postronnym struktura dwuczłonowa wydaje się autonomiczną, ponadindywidualną jednością, nie ma ona tego charakteru w oczach jej uczestników, każdy z nich bowiem określa się w stosunku do drugiego, nie zaś w stosunku do szerszego kolektywu. Struktura społeczna opiera się tu bezpośrednio na związku dwóch osobników: wystarczy, aby jeden z nich wystąpił ze związku, a całość przestaje istnieć. Nie dochodzi tu więc do wytworzenia owego ponadindywidualnego życia całości, które każdy z jej członków uważa za niezależne od siebie. Wówczas natomiast, gdy związek składa się już z trzech osób. po odejściu jednej z nich grupa może istnieć nadal.

Zależność związku dwuosobowego od czysto indywidualnych cech jego członków każe wiązać pojęcie jego istnienia z pojęciem jego kresu ściślej niż w przypadku innych stowarzyszeń, których członkowie wiedzą, że po ich odejściu czy śmierci stowarzyszenie będzie egzystować nadal, W związku dwuosobowym: tedy życie grupy, tak jak życie jednostki, zabarwione jest w pewien sposób wizją śmierci.

Intymności

W związkach dwuosobowych procesy społeczne z zasady ograniczają się do wzajemnych zależności między jednostkami, nie tworząc wykraczającej poza owe jednostki całości; stanowi to podstawę intymności. Wydaje mi się, że intymność pewnych stosunków jest rezultatem pierwotnej indywidualnej skłonności człowieka do traktowania tego, co różni go od innych - jego cech indywidualnych - jako kośćca. głównej wartości i zasady jego istnienia. Nie we wszystkich przypadkach założenie to jest uzasadnione, gdyż często właśnie to, co typowe, przysługujące wielu ludziom, stanowi najistotniejszy, najbardziej wartościowy składnik osobowości. Zjawisko to występuje również w odniesieniu do grup społecznych. Grupy skłonne są traktować to, co stanowi o ich specyfice, to, co nie przysługuje nikomu z wyjątkiem ich członków, za rdzeń i właściwą treść wspólnoty. Jest to forma intymności.

Zapewne w każdym stosunku elementy swoiste, przysługujące wyłącznie temu stosunkowi przemieszane są z takimi, które w identyczny bądź zbliżony sposób występują także w stosunkach z innymi osobami. Fakt, że elementy pierwszego typu, wewnętrzna strona stosunku, odczuwane są jako jego istota, że o strukturze emocjonalnej decyduje to, co każdy daje bądź okazuje tylko tej jednej jedynej osobie - nadaje swoiste zabarwienie, które nazywamy intymnością. Intymność zatem niezależna jest od treści stosunku. Dwa stosunki mogą być identyczne w sw-ej indywidualnej treści, jak również mogą dzielić treści z innymi stosunkami - ale i n t y m n y ni nazwiemy tylko ten, którego podstawę będą stanowić swoiste treści indywidualne. Jeżeli - przeciwnie - pewne zewnętrzne okoliczności czy nastrój skłonią nas wobec względnie obcych nam ludzi do wypowiedzi i zwierzeń zarezerwowanyc h zazwyczaj tylko dla najbliższych, czujemy mimo wszystko, że owa „intymna” t. r e ś ć stosunku nie czyni go jeszcze autentycznie intymnym, a to dlatego, że istota i znaczenie całego naszego stosunku do tych ludzi opiera się tylko na jego ogólnych, nieosobistych składnikach, wobec czego owa „intymna” treść, aczkolwiek wypełnia ten właśnie stosunek, to - nie będąc jego główną podstawą - nie czyni zeń zarazem stosunku intymnego.

Tak określony charakter intymności kryje w sofcie często niebezpieczeństwa dla związków dwuosobowych połączonych ścisłą więzią wewnętrzną - zwłaszcza dla małżeństwa. Małżonkowie dzielą błahe, „intymne” szczegóły codziennego życia, przykrości i przyjemności każdej chwili, słabości, ukrywane skrzętnie przed obcymi. Prowadzi to często do sytuacji, gdy te właśnie elementy - wprawdzie w pełni osobiste, ale w gruncie rzeczy całkowicie nieważne - zyskują znaczenie dominujące. To zaś, co małżonkowie dzielą, także z innymi, a co być może jest najważniejszym składnikiem osobowości: wartości obiektywne, duchowe, wielkoduszność, wspólne zainteresowania, traktowane jest jako leżące zasadniczo poza sferą kontaktów' małżeńskich i jako takie jest z niej stopniowo wyłączane. [,..|

Małżeństwo monogamiczne

Dualizm treści naszego życia ustawicznie poszukuje formy, która umożliwiłaby pojednanie elementów przeciwstawnych, przy czym zarówno powadzenie, jak i klęska tych starań tym jaśniej ukazują ów podstawowy dualizm. Tak właśnie pierwiastek męski i żeński dążą do zjednoczenia, które możliwe jest

1

Fragm. G. Simmel, Socjologia, przekład M. Łukasiewiez, Warszawa 1975.