CCF20100225010

88 Elżbieta Uiskowska

Zabieg umieszczania istotnych elementów poza główna struktura predy-katowo-argumentowa nazwiemy tematyzacja¹. Oceny w przykładach (28b) i (29b) sa tak umieszczone w tekście, że nie podlegają negacji przy zanego- ; waniu wypowiedzenia. Taki sposób uhierarchizowania treści ma duża siłę perswazyjna. Traktuje bowiem tematyzowana część przekazu jako z góry założona, oczywista dla odbiorcy. Zagadnienie to było przedmiotem rozważań językoznawczych w odniesieniu do języka okresu PRL², dlatego nie będę mu się dokładniej przyglądać. W okresie jednorodnej propagandy politycznej do odbiorcy docierały tematyzowane treści o jednolitym znaku wartościującym. Współczesny odbiorca ma do dyspozycji treści o np. reformach, które sa intensywnymi działaniami, oraz treści o reformach, które sa nieudolnie wprowadzane. Która z tych treści łatwiej do niego trafi, zależy zapewne od doświadczeń odbiorcy, a zatem od czynników pozajęzyko- I wych. Nadawcy tekstów politycznych liczą prawdopodobnie na to, że przynajmniej część odbiorców ich tekstów odnajdzie w tematyzowanych tre- ' ściach echo swoich własnych odczuć.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że analizowane wypowiedzi często zawierają ocenę w implikaturze. Było ich wiele w cytowanych przykładach. Popatrzmy na jeszcze jeden:

(30) Opowiadamy się za wolnością sumienia i wyznania, tolerancją światopoglądową i świeckością państwa, za równym statusem kobiet i mężczyzn w różnych dziedzinach życia oraz za poszanowaniem odrębności etnicznych, narodowościowych i kulturowych (D).

Implikatura: skoro opowiadamy się za wolnością sumienia itd., to znaczy, że wolności sumienia itd. nie ma.

Duża siłę perswazji, mogącą oddziaływać na odbiorcę poza jego świadomością, maja wypowiedzi podobne do przykładu (30). Gdyby jakiś nadawca powiedział: opowiadam się za powszechnym obowiązkiem szkolnym albo prawem wyborczym dla wszystkich pełnoletnich obywateli, odbiorca mógłby zareagować na to zdziwieniem, wyrażając przekonanie, że nie ma sensu opowiadać się za wartościami, które sa realizowane. Odbiorca przykładu

nie wyrazi zapewne takiego zdziwienia, choć gdyby go zapytać, czy tmuny w Polsce wolność sumiienia i wyznania, tolerancję światopoglądową, twicckość państwa, równy status kobiet i mężczyzn w różnych dziedzinach tycia, poszanowanie odrębności etnicznych, narodowościowych i kulturowi ych, odpowiedziałby pozytywnie, może niejeden z pewnymi zastrzeżeniami, trudno byłoby jednak znaleźć obywatela Polski, który zdecydowanie by 'twierdził, że żadna z wymienionych wartości nie jest realizowana. Czy tego typu wypowiedzi pozwalają na przesączanie się do przekonań odbiorcy lirści, których nie jest on do końca świadomy? W tym miejscu rodzi się pytanie o granicę między perswazją uczciwą i nieuczciwą. Perswazja nieuczciwa to w moim przekonaniu takie nakłanianie, którego celem jest uzy-ik,mie jakiegoś stanu z wykorzystaniem odbiorcy jako narzędzia, co wiąże •lę / oddziaływaniem na odbiorcę poza jego świadomością³. W dyskursie politycznym, a zwłaszcza w kampanii wyborczej, gdzie łatwo o niezadowoli mego z jakiegoś stanu wyborcę (nawet najuczciwsza i najsprawniejsza z możliwych władza nie jest w stanie zadowolić wszystkich), pokusa sięgnięcia po i hwyty moralnie wątpliwe staje się szczególnie silna. Wydawałoby się, że odbiorca współczesnych tekstów politycznych jest na tyle świadomy, że przed takimi chwytami łatwo się obroni. Rzeczywistość zdaje się weryfikować to przeświadczenie. Taki a nie inny wynik wyborów parlamentarnych⁴ przy niewielkiej frekwencji wyborczej został ukształtowany przez takiego właśnie odbiorcę, do jakiego kierowane były analizowane teksty. Odbiorca len uznał dotychczasową politykę za złą - na tyle złą, że ugrupowania dotąd pełniące władzę nie uzyskały ani jednego miejsca w sejmie; te zaś, które najgłośniej wyrażały niezadowolenie, zyskały mandaty. Nie da się sprawdzić, jaką rolę spełniła w tym perswazja nieuczciwa. Na skuteczność słowa wpływa wiele czynników nie zawsze dających się ująć w opisywalne reguły. Mimo to językoznawcze opisy technik perswazyjnych w tekstach, w tym także tekstach partii politycznych, mogą być pouczające zarówno dla zain-

1

   Pomysł A. Awdiejewa (zob. przypis 3). Inni językoznawcy mówią o presupozycji zdaniowej (zob. R. Grzegorczykowa 1990, s. 167 i in.)

2

   Zob. np. Nowo-mowa. Materiały z sesji naukowej poświęconej problemom współczesnego języka polskiego odbytej na Uniwersytecie Jagiellońskim w dniach 16-17 stycznia 1981 [bm] 1985.

3

   Nie znaczy to, że działanie poza świadomością odbiorcy zawsze musi być perswazji! nieuczciwa. Nie sa nia na przykład działania wychowawcze, choć ich celu wychowanek, zwłaszcza małe dziecko, nie zawsze jest świadomy. Można oczywiście manipulować wychowankiem i nazywać swoje działania wychowaniem, ale to już zupełnie inna •prawa.

4

   Chodzi o wybory 23 września 2001 roku. Większość zdobyła koalicja SLD-UP, mandaty zdobyły Platforma Obywatelska, PSL, Samoobrona, Prawo i Sprawiedliwość, I iga Polskich Rodzin. AWS i Unia Wolności - dotąd sprawujące władzę ugrupowania -nie dostały się do parlamentu.