6 (1589)

Synteza symboliczna (quasi-przestrzenna)

Łuria w licznych publikacjach zwracał uwagę na to, jak wielkie znaczenie mają „okolice trzeciorzędowe” lewej półkuli mózgu dla relacji o charakterze logicznym lub symbolicznym. Twierdził, że relacje te są w istocie „quasi-przestrzenne” - taka koncepcja może stanowić podstawę dla zrozumienia różnych zaburzeń, które początkowo wydawały się wynikać z zupełnie odrębnych przyczyn. Pierwszym przykładem jest akalkulia. Chociaż pacjenci z uszkodzeniem płata ciemieniowego półkuli dominującej mogą zrozumieć i zapamiętać problem, a nawet wymyślić pewne reguły, które byłyby przydatne przy jego rozwiązywaniu, jednak nie są w stanie wykonać niezbędnych działań. Jak zobaczymy poniżej, jeśli opis problemu zawiera wiele relacji symbolicznych, to pacjent będzie miał jeszcze większe trudności. Najprostszy przykład stanowią działania aiytmetyczne - dodawanie i odejmowanie. Termin „quasi-przestrzen-ne” jest niezwykle trafny, co docenimy, uświadamiając sobie, że znaczenie liczby zmienia się w zależności od jej relacji przestrzennej do innych liczb: np. cyfra 2 w liczbie 42 oznacza co innego niż 2 w 24. Łuria podaje następujący przykład: „Aby odjąć 7 od 31, z reguły zaczynamy od zaokrąglenia pierwszej liczby i otrzymujemy wynik 30 - 7 = 23. Następnie dodajemy brakującą jedynkę, umieszczając ją w kolumnie po prawej stronie i otrzymujemy wynik 23 + 1 = 24. Działania przy odejmowaniu liczb dwucyfrowych (n.p. 51 - 17) są znacznie bardziej skomplikowane, ponieważ nie tylko musimy przestrzegać wspomnianych wyżej warunków, ale także przenosić z kolumny dziesiątek i utrzymywać podwójny układ elementów w pamięci operacyjnej” (1973b, s. 154-155).

Jeśli zastosujemy serię działań matematycznych o rosnącym stopniu trudności (np. dodawanie lub odejmowanie liczb jednocyfrowych, dodawanie lub odejmowanie liczb dwucyfrowych, trzycyfrowych, mnożenie liczb dwu- lub trzycyfrowych), pacjenci z uszkodzeniami w tej okolicy załamią się znacznie poniżej poziomu, z którym powinni sobie poradzić przy swoim poziomie wykształcenia czy statusie zawodowym. Z wyżej wspomnianych przyczyn „przestrzennych” pacjenci, którzy bez trudu rozwiązują taki problem, jak 796 - 342, nie będą w stanie rozwiązać problemów pozornie podobnych, na przykład 534 - 286, oraz wykonać bardziej złożonych działań matematycznych, ponieważ dla rozwiązania drugiego problemu konieczny jest „przestrzenny” element „przenoszenia”, którego nie ma w pierwszym zadaniu. Stosunkowo odmienne właściwości zachowania pacjentów z uszkodzeniem płatów czołowych przy rozwiązywaniu problemów liczbowych opisano w rozdziale 4.

Drugim ważnym obszarem sprawiającym trudności pacjentom z uszkodzeniem dolnej części płata ciemieniowego w półkuli dominującej są abstrakcyjne relacje logiczne składni. Na wyrażanie takich relacji w dużym stopniu może wpływać nie tylko kolejność wyrazów, wprowadzanie terminów określających relacje przestrzenne lub czasowe (takich jak przyimki), ale także bardziej złożone konstrukcje składniowe. Zauważmy, że „żona brata” znaczy zupełnie co innego, niż „brat żony”, podobnie jak „droga przez most” i „most przez drogę”¹. Identyczne słowa w różnym szyku nabierają zupełnie innego znaczenia, wyznaczonego przez strukturę całości. To właśnie istotne znaczenie budowy zdania może sprawiać trudności pacjentom z uszkodzeniami w piacie ciemieniowym półkuli dominującej, cho-ciąż dają oni wyraźne dowody, że rozumieją poszczególne elementy. Test Żetonów (To-ken Test) doskonale pokazuje te trudności i między innymi z tego powodu jest narzędziem tak czułym na uszkodzenia półkuli dominującej. Trudności dotyczące konstrukcji logiczno-gramatycznych stanowią część „afa-zji semantycznej”.

ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

Jak zobaczymy, pojęcie dezorientacji przestrzennej, używane w neurologii klinicznej, obejmuje wiele różnych zaburzeń, przy czym niektóre z nich mogą mieć bardziej złożone uwarunkowania niż się obecnie uważa. Zaburzenia omawiane w tym podrozdziale dotyczą głównie oceny stosunków przestrzennych między obiektami i w obrębie obiektów w przestrzeni pozaosobistej. Podstawowe kategorie są następujące: (1) zaburzenia w ocenie miejsca lub położenia bodźców zarówno względem siebie, jak i w stosunku do osoby badanej; (2) upośledzenie zapamiętywania miejsca; (3) dezorientacja topograficzna i utrata pamięci topograficznej; (4) trudności ze znajdowaniem drogi na mapie; (5) apraksja konstrukcyjna oraz (6) aleksja i akalkulia przestrzenna.

Zaburzenia oceny miejsca i położenia

Benton (1969b) zaproponował, by wprowadzić rozróżnienie między upośledzeniem lokalizowania pojedynczego bodźca, które można by nazwać trudnością z lokalizacją „absolutną”, a trudnościami ze spostrzeganiem relacji przestrzennych między dwoma lub więcej bodźcami, co można określić jako zaburzenie lokalizacji „względnej”. „Nieprawidłową ocenę relacji przestrzennych w polu widzenia, z upośledzeniem lub bez upośledzenia lokalizacji wzrokowej w ścisłym znaczeniu” Paterson i Zangwill (1944) wcześniej nazwali agnozją wzrokowo-prze-strzenną.

Lokalizację absolutną można sprawdzić, prosząc pacjenta o wskazywanie bodźca umieszczanego w różnych częściach pola widzenia. Z takim zadaniem zwykle nie radzą sobie tylko pacjenci z najgłębszymi zaburzeniami. O trudnościach z oceną miejsca (lokalizacją) wnioskuje się też na podstawie innych prób, takich jak dzielenie odcinków na pół (Bender, Teuber, 1947,1948).

W testach bardziej złożonych relacji przestrzennych często ujawniają się trudności niewidoczne w prostszych próbach. Test Pamięci Wzrokowej Bentona (Benton Yisual Retention Test_y BVRT) w wersji z wielokrotnym wyborem (Benton, 1950) wydaje się czuły na owe subtelniejsze zmiany w spostrzeganiu relacji przestrzennych (ryc. 6.4), lecz był stosunkowo rzadko używany w badaniach nad skutkami uszkodzeń ciemieniowych, odkąd został wprowadzony jako narzędzie diagnostyczne (Benton, 1952), chociaż Alajouanine (1960) stosował ten test, badając pacjentów z uszkodzeniem płatów potylicznych. Trudności wzro-kowo-przestrzenne, które miało w tym zadaniu wiele osób z uszkodzeniami potylicznymi badanych przez Alajouanine’a, przypominają nam, że sztywne trzymanie się podziału na płaty mózgowe jest ryzykowne.

De Renzi i in. (1971) zwrócili uwagę, że percepcję przestrzenną bardzo często badano na dosyć skomplikowanym poziomie, większość zadań pochodzi bowiem z testów inteligencji lub opracowano je z myślą o różnych objawach neurologicznych. Z tego powodu autorzy uważają, że „trudno wyodrębnić wpływ czynników przestrzennych na wykonanie ta-

1

W oryginale the bridge ouer the water (most nad woda) i the water over the bridge (woda nad mostem). W odróżnieniu od polskiego, angielski nie jest językiem fleksyjnym, tzn. rzeczowniki nie odmieniają się i oznaczeniu zdania decyduje szyk wyrazów (przyp. dum.).