71

gatunek łączy się blisko z gatunkami paralite-rackimi typu reportaż, felieton

obrazek - niewielkie opowiadanie prozą lub wierszem o tematyce społeczno-obyczajowej; przykładem jest Tadeusz Elizy Orzeszkowej

nowela - krótki utwór epicki, którego akcja koncentruje się wokół wybranego zdarzenia, ma wyrazistą akcję, wyodrębniony punkt kulmi. nacyjny i puentę; środki artystyczne stosowany w noweli to: kontrast, gradacja (stopniowanie napięcia), powtórzenie, inwersja czasowa, re. tardacja; w nowelach często występuje motyv, przewodni, na przykład skrzypce w Janku Muzykancie, wiatraki w Antku, katarynka i kami. zelka w nowelach Bolesława Prusa

ewolucjonizm

w procesie ewolucji wykształcają się tak zwane instytucje społeczne

I społeczeństwa powinny się przekształcać na drodze ewolucji, a nie rewolucji

Filozofia

Kierunki w filozofii

scjentyzm

utylitaryzm

Karol Darwin stworzył teorię doboru naturalnego wyjaśniającą mechanizm ewolucji biologicznej. Teorię tę rozciągnięto później na życie społeczne.

Doktryna głosząca, że jedyną drogą uzyskania wiedzy jest poznanie naukowe. Głównym propagatorem scjentyzmu był August Camte.

• społeczeństwa podlegają ewolucji, czyli ciągłym, jednokierunkowym przemianom

Ludzkie działanie nastawione jest na dążenie do maksymalnego szczęścia. Występował w dwóch odmianach:

• hedonistycznej - szczęście jednostki

i altruistycznej - szczęście ogółu

determinizm

Człowiek jest zdeterminowany przez rasę, środowisko, historię. Dotyczy to również sztuki (Hipolit Taine).

socjalizm

agnostycyzm

Neguje możliwość poznania świata i praw nim rządzących.

Głosił konieczność zlikwidowania różnic społecznych, pojawił się jako odpowiedź na rodzące się konflikty klasowe między burżu-azją a klasą robotniczą. Głównymi jego teoretykami byli Karol Marks i Fryderyk Engels.

Herbert Spencer

John Stuart Miii

Herbert Spencer (1820-1903) - angielski pisarz i filozof; przedstawiciel ewolucjonizmu w naukach społecznych, idee ewolucjonizmu łączył z naukami biologicznymi, psychologią, socjologią; popularyzator teorii ewolucji Karola Darwina.

John Stuart Mili (1806-1873) -angielski filozof, ekonomista, przedstawiciel empiryzmu. Do jego najsłynniejszych dzieł należy Utylitaryzm, w którym głosił ideę szczęścia ludzkości jako głównego celu etyki; podkreślał znaczenie altruizmu i umiejętności korzystania z przyjemności „wyższego rzędu".

Sztuka

W epoce pozytywizmu rozwija się sztuka realizmu i realizmu krytycznego. Realizm to kierunek artystyczny zapoczątkowany we Francji już w połowie XIX wieku. Realizowany był głównie w malarstwie.

Cechy realizmu

Głównymi nurtami w malarstwie II połowy XIX wieku były historyzm, akademizm i realizm.

8 historyzm - naśladowanie stylów minionych epok, tematy zaczerpnięte z historii, ukazywane realistycznie z dużą dozą patosu, z dbałością o szczegóły stroju, broni itp. przedstawianych postaci; przedstawiciele: Jan Matejko, Juliusz Kossak, Paul Delaroche

• akademizm - kierunek związany z uczelniami artystycznymi; jego twórcy stosują się do ściśle określonych reguł, wzorując na estetyce klasycznej, dążąc przede wszystkim do ukazania piękna i harmonii świata; akademizm ograniczał swobodę twórczą, narzucając środki techniczne, kompozycję, a nawet tematykę dzieł; przedstawiciele: Henryk Siemiradzki, Alexandre Cabanel

• realizm - dążenie do wiernego odtwarzania rzeczywistości, odrzucenie akademickich kanonów piękna na rzecz prawdy, tematyka współczesna, często z życia nizin społecznych (sceny rodzajowe, obrazki miejskie, pejzaże wiejskie); przedstawiciele: Gustaw Courbet, Józef Chełmoński, Aleksander Gierymski

Przedstawiciele malarstwa

Józef Chełmoński (1849-1914) - polski malarz realista, autor pejzaży i scen rodzajowych takich,_>jak Żurawie, Babie lato, Owczarek, Bociany oraz obrazów przedstawiających zaprzęgi konne, na przykład Czwórka.

Aleksander Gierymski (1850-1901) - jeden z najwybitniejszych malarzy polskich XIX wieku. Początkowo inspirował się włoskim malarstwem renesansowym oraz holenderskim XVII wieku. 'Późniejsze jego zainteresowania skupiają się na realistycznym studium natury i technice impresjonistycznej. Obrazy: Święto trąbek, Żydówka z cytrynami; dzieła o tematyce chłopskiej: Pejzaż z Bronowie, Trumna chłopska.

Juliusz Kossak (1824-1899) - wybitny akwarelista i malarz koni, autor obrazów o tematyce historycznej, batalistycznej i rodzajowej (np. Odsiecz Smoleńska), ilustrator trylogii Henryka Sienkiewicza.

Jan Matejko (1838-1893) - jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego malarstwa historycznego. Tworzył monumentalne, patetyczne płótna, na których ukazywał ważne wydarzenia z historii Polski, na przykład Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski. Autor cyklu rysunków Poczet królów i książąt polskich oraz licznych portretów osobistości epoki i portretów rodzinnych. Jego dziełem jest również polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie.

Henryk Siemiradzki (1843-1902) - malarz, przedstawiciel akademizmu, autor obrazów o tematyce antycznej, mitologicznej, licznych scen z życia i męczeństwa pierwszych chrześcijan (np. Pochodnie Nerona, Rzymska sielanka), twórca dekoracji i kurtyn teatralnych (prace dla teatrów we Lwowie i Krakowie).

Stanisław Witkiewicz (1851-1915) - ojciec Stanisława Ignacego Witkiewicza, malarz, teoretyk realizmu, prozaik, krytyk sztuki. Rozgłos przyniósł mu zbiór studiów Sztuka i krytyka u nas. Autor monografii Juliusz Kossak, Aleksander Gierymski, Jan Matejko. Twórca kierunku zakopiańskiego w architekturze. Najchętniej malował pejzaże tatrzańskie i sceny z powstania styczniowego. Dzieła: Owce we mgle, Pejzaż zimowy w Tatrach, Czarny Sta w.

Józef Chełmoński, Bociany (1900)